het serpent scalker dan eenich dier op aertrijck - De behandelwijze van slangen en serpenten in de Middelnederlandse encyclopedieën "Van den proprieteyten der dinghen" en "Der naturen bloeme"
Summary
Slangen waren in de Middeleeuwen angstaanjagende en symbolisch zeer beladen dieren. Dit eindwerkstuk vergelijkt de behandelwijze van slangen in Van den proprieteyten der dinghen (1485) en Der naturen bloeme (ca. 1270) van Jacob van Maerlant. Beide werken zijn Middelnederlandse vertalingen van door monniken in het Latijn geschreven dertiende-eeuwse wetenschappelijke encyclopedieën. Van den proprieteyten der dinghen volgt zijn Latijnse bron van Bartholomeus Anglicus nauwkeurig. Maerlant daarentegen heeft zijn bron vereenvoudigd tot een boek dat populair wetenschappelijk genoemd kan worden. De behandeling van slangen in beide werken illustreert dit verschil. Maerlant bespreekt de dieren in aparte boeken en deelt het dierenrijk op deze manier in grote groepen in. Ook slangen krijgen een eigen boek. Maerlant besteedt echter weinig aandacht aan kenmerken waarop deze indeling van het dierenrijk gebaseerd is. Ook deelt hij de slangen niet in verdere ondergroepen in. Bartholomeus behandelt alle landdieren in één boek. Dit betekent dat slangen verspreid staan tussen de andere dieren. Bartholomeus verdeelt het slangenrijk in veel meer groepen en ondergroepen dan Maerlant en legt uitgebreid uit waarom deze indelingen volgens hem gelden. Bartholomeus thematiseert een aantal beladen eigenschappen van slangen sterk, zoals buikkruipen, giftigheid, wonen in donkere holen en het gaan van kromme paden. Dergelijke eigenschappen gelden veelal als indelingscriteria. Hierdoor benadrukt Bartholomeus constant de onderlinge relaties tussen slangen en de relatie tussen slangen en de rest van de natuur. Symbolische duidingen en morele lessen maakt Bartholomeus meestal niet expliciet, al roept zijn informatie over slangen wel connotaties met de duivel op. Maerlant benadrukt de thematische overeenkomsten tussen slangen onderling veel minder, maar richt zich op het geven van praktische informatie en het vertellen van sterke verhalen over de verschillende slangensoorten. De relatie tussen slangen en andere dieren krijgt bij hem minder aandacht dan bij Bartholomeus. Morele lessen geeft Maerlant expliciet. Al met al biedt Der naturen bloeme praktischere en eenvoudigere informatie over slangen dan Van den proprieteyten der dinghen. Wellicht heeft dit maken met verschillen in het ontwikkelingsniveau van het (beoogde) publiek van beide werken.