De fragmentarische Multatuli
Summary
De Duitse Frühromantik kenmerkt zich het meest door het fragment. In het tijdschrift Athenaeum, geleid door de gebroeders Schlegel, wordt tussen 1798 en 1800 worden in dit tijdschrift veelvuldig fragmenten gepubliceerd. Deze fragmenten hebben uiteindelijk een sterke stempel achtergelaten in de literatuur, stellen Lacoue-Labarthe en Nancy. Multatuli wordt meerdere malen door Pieterse in haar dissertatie De Buik van de lezer in verband gebracht met Schlegel. Zij schaarde Multatuli in de fragmentarische traditie, zonder hier verder op in te gaan. Ze wijst aan dat via de fragmentarische werken van onder andere Chamfort een lijn loopt naar Schlegel, waar Multatuli raakvlakken mee heeft. Hieraan voegde ze echter toe dat geen enkel van deze werken als voorbeeld of model heeft gediend. Multatuli’s Ideën benadrukken de actualiteit in een veel sterkere mate. In dit onderzoek heb ik aan de hand van vier eigenschappen de fragmentarische theorie van Schlegel vergeleken met de Ideën van Multatuli. Deze eigenschappen zijn: de mozaïsche foto, poiesy en physiognomy, ironie en Witz en een absolute combinerende kunst.
De mozaïsche foto houdt kortweg in dat, hoewel verschillende afbeeldingen verschillende onderwerpen bevatten, ze een uiteindelijk beeld scheppen door onderlinge samenhang. Schlegel zegt dat fragmenten verbindingen met elkaar aan gaan, om zo de contouren van het grote Werk te schetsen. Zo stelt Vande Veire in zijn studie Als in een donkere spiegel dat elk fragment naar het centrum wijst, of de uiteindelijke betekenis. Multatuli geeft in zijn Ideën eveneens aan dat, wil men zijn Ideën begrijpen, men alle ideeën zal moeten lezen. Zowel Schlegel als Multatuli geven aan dat de fragmenten (of ideeën) verbindingen met elkaar aan gaan, dat er geen begrip tot stand kan komen, als niet alles gelezen wordt.
Poiesy is productie. Schlegel zag in het geschreven woord de noodzakelijke productie om het volk te bereiken en te onderwijzen. Multatuli problematiseerde dit: het woord is voor hem een paradoxale noodzakelijkheid. Taal is niet toereikend genoeg om het volk te bereiken, maar hij zag geen andere mogelijkheid om dit wel te doen. Lacoue-Labarthe en Nancy stellen in hun studie The Literary absolute dat physiognomy het schrijven is naar de indruk van het ogenblik. Multatuli benadrukt het onmiddellijk opschrijven van zijn ideeën door later toegevoegde voetnoten, die commentaar leverden op eerdere ideeën, of zelf door letterlijk te schrijven dat hij slechts schrijft naar de indruk van het ogenblik.
Multatuli gebruikt ironie in veel van zijn ideeën. Net als Schlegel prefereert hij de Socratische ironie. Deze ironie wordt tot stand gebracht door een paradox. Multatuli’s eerste idee is een paradox, en hij zal deze stijlfiguur nog veel herhalen. . Het doel van Witz, wat Schlegel voor ogen had (volgens Lacoue-Labarthe en Nancy en het voorwoord van Gasché in Philosophical Fragments is dat het absolute vangen in fragmenten), is voor Multatuli niet belangrijk, maar hij gebruikt de middelen wel: de paradox, de ironie, de fragmentarische vorm.
Wanneer Multatuli aan zijn uitgever schrijft dat hij zal beginnen aan zijn Ideën, zegt hij dat hij verhalen, vertellingen, geschiedenissen, parabelen, opmerkingen, herinneringen, romans, mededelingen en paradoxen zal geven. Hij combineert verschillende onderwerpen en stijlen. Zowel inhoudelijk als wat betreft genre, schrijft Pieterse, lijken de mogelijkheden welhaast onbeperkt. Dit is precies wat Schlegel voor ogen had, toen hij schreef dat in een literair werk sprake moest zijn van een absolute combinerende kunst. Waar Pieterse stelt dat geen enkel fragmentarisch werk als voorbeeld heeft gediend voor de Ideën van Multatuli, ga ik in deze scriptie juist verder in op deze traditie, om gelijkenissen aan te kaarten.
Hoewel Schlegel en Multatuli een ander doel voor ogen hebben, gebruiken ze beiden dezelfde middelen. Multatuli past de vier kerneigenschappen van de fragmentarische traditie toe in zijn Ideën.