Beeldvorming over de islam en moslims in het voortgezet onderwijs: Een analyse van aardrijkskunde-lesmethoden bestemd voor de onderbouw

Abstract

In dit onderzoek wordt de beeldvorming omtrent de islam als religie en moslims als bevolkingsgroep in de lesboeken van de onderbouw van het voorgezet onderwijs onderzocht. Er zijn twee verschillende aardrijkskunde-lesmethoden met een gezamenlijk marktaandeel van 62% onderzocht, genaamd BuiteNLand en De Geo.

De aanleiding voor dit onderzoek komt gedeeltelijk uit de eigen onderwijspraktijk en gedeeltelijk uit verschillende onderzoeken die aangeven dat veel docenten een soortgelijke ervaring hebben met lesmethoden, waarbij de inhoud van deze methoden soms stereotyperend is en daardoor conflict en (gewelddadige) islamofobische incidenten als gevolg kunnen hebben. Een meerderheid van docenten vraagt daarom om vernieuwing van de lesmethoden en hulp bij het uitvoeren van hun pedagogische verantwoordelijkheid.

Uit eerdere onderzoeken die in andere landen verricht zijn naar de beeldvorming van de islam en moslims in aardrijkskunde lesmethoden is naar voren gekomen dat er een aantal typen beeldvorming zijn die veel voorkomen. Het gaat hierbij om (over)generalisering, stereotypering, essentialisme, ‘othering’ en oriëntalisme. In het bijzonder is een specifieke vorm van essentialisme wijdverspreid: de ‘Arabisatie’ van de islam. In deze beeldvorming worden alle moslims gecategoriseerd als ofwel etnisch Arabisch ofwel cultureel Arabisch en alle Arabische mensen gecategoriseerd als moslims. Hiermee worden de islam, moslims en Arabische mensen in een essentialistisch, ‘otherend’ en oriëntalistisch wereldbeeld geplaatst.

Tijdens de analyse is gekeken naar de leerdoelen die de methoden vervullen die aansluiten op de onderwerpen ‘islam’ en ‘moslims’, de context waarin ‘islam’ en ‘moslims’ behandeld worden en de manier waarop deze onderwerpen behandeld en in welke beeldvorming dat resulteert. Hieruit is gebleken dat er in zijn algemeenheid een beeld wordt geschetst welke de islam en moslims structureel stereotypeerd, essentialiseerd, ‘othered’ en oriëntaliseerd. Hierbij worden moslims als inherent niet-Nederlands en niet-Westers geschetst, waarbij moslims binnen het Westen als migranten en vluchtelingen worden afgebeeld. Zij zijn naar het westen toe gemigreerd/gevlucht vanuit een armoedige en onderontwikkelde ‘islamitische wereld’. Deze “wereld”, waarmee zuidwest-Azië en de landen daarbinnen mee wordt bedoeld, krijgen een islamitische essentie (of cultuur) toegeschreven. Deze islamitische essentie houdt in dat de islam, de geografische/culturele regio die daartoe behoort en de aanhangers daarvan vrouwonvriendelijk, gewelddadig en sektarisch worden gezien. Daarbovenop wordt de islam geportretteerd als zijnde behorende tot “de Arabische cultuur”, wat alle moslims “Arabisch” zou maken en alle Arabische mensen moslim zou maken. ‘De Arabische wereld’ is dus ‘de islamitische wereld’ met een islamitische cultuur. De ‘Arabisatie’ van de islam zoals ook in andere landen voorkomt, is dus ook in deze twee lesmethoden sterk aanwezig.

Bovenstaande beeldvorming komt veel minder voor in leerjaar 1 en 2 van de methode BuiteNLand, de meest recent uitgebrachte lesboeken. Dit kan suggereren dat de uitgevers van de methoden zich bewust zijn van het probleem. Er wordt daarom de aanbeveling gedaan om gebruik te maken van de mogelijkheid om het effect van deze verandering in beeldvorming te meten onder de leerling populatie door vervolgonderzoek te doen. Hierdoor kan er beter zicht worden gecreëerd op de oorzaak van islamofobische incidenten binnen het voortgezet onderwijs.