Van vakmanschap tot verzet? Een conceptueel en empirisch onderzoek naar de grenzen tussen tegenspraak en intern ambtelijk activisme

Abstract

Ambtenaren zijn een belangrijk onderdeel van het openbaar bestuur. Zij maken beleid en voeren dit ook grotendeels uit. Naast deze twee taken zijn ambtenaren ook kritische adviseur. Binnen deze rol van kritische adviseur staat tegenspraak centraal. Tegenspraak is het uiten van kritische geluiden binnen de eigen organisatie. Er zijn echter ook andere manieren voor ambtenaren om hun kritiek te uiten. Zo gaan steeds meer ambtenaren over tot activisme door te protesteren over bijvoorbeeld klimaat en de situatie in Gaza. Naast deze externe vormen van activisme kunnen ambtenaren ook intern activistisch te werk gaan. Dit onderzoek kijkt naar de conceptuele verhouding tussen tegenspraak en intern ambtelijk activisme. Met deze kennis kunnen organisaties ruimte creëren voor kritieke geluiden en beter duiden welke acties wel en niet constructief zijn. Dit onderzoek is gebaseerd op literatuuronderzoek en 15 interviews met ambtenaren verspreid over verschillende bestuurslagen. Hieruit bleek dat tegenspraak en intern activisme op bepaalde vlakken dicht bij elkaar liggen, maar ook heel verschillend kunnen zijn. De basis van beide begrippen is het uiten van onvrede binnen de eigen organisatie. Er zijn vervolgens een aantal kleine verschillen aan te wijzen. Zo wordt intern ambtelijke activisme als een extremere vorm van tegenspraak gezien. Tegenspraak gaat vaak in de vorm van overleg, terwijl het bij activisme gaat over brandbrieven en protestbewegingen. Tegenspraak is meer individueel, terwijl activisme wordt gezien als een collectieve actie van ambtenaren. Hierbij is tegenspraak vaak gericht op het veranderen van beleid, terwijl activisme ook probeert denkbeelden van mensen aan te passen. Naast deze kleine verschillen zijn er echter ook verschillen die tegenspraak en intern ambtelijk activisme verder van elkaar vandaan brengen. Zo kan intern ambtelijk activisme gaan over de politieke voorkeuren van ambtenaren, terwijl tegenspraak wordt gegeven op basis van de inhoud. Tegenspraak is altijd transparant en zichtbaar, terwijl intern ambtelijk activisme ook niet-zichtbare uitingsvormen kent. Deze verschillen maken dat tegenspraak altijd onder ambtelijk vakmanschap valt, terwijl bij intern ambtelijk activisme dit context afhankelijk is. Om de verhouding tussen tegenspraak en intern ambtelijk activisme verder te ontwikkelen, is het verbindende concept activistisch vakmanschap ontwikkeld. Deze vorm behoudt de eerdergenoemde kleine verschillen, terwijl de grote verschillen worden overbrugd. Activistisch vakmanschap zijn acties op basis van feiten, kennis en wet- en regelgeving, is altijd zichtbaar en vindt pas plaats als tegenspraak is geprobeerd. Het biedt ambtenaren de mogelijkheid om vanuit hun functie op een krachtige manier op te komen voor de rechtsstaat, zonder hun vakmanschap los te laten. Hiermee vormt het een waardevolle aanvulling op het repertoire van ambtelijk vakmanschap en een is het een belangrijk signaal voor leidinggevenden om ruimte te blijven bieden aan constructieve kritiek. Op basis van deze bevindingen wordt leidinggevenden aanbevolen om allereerst ruimte te creëren voor tegenspraak. Daarnaast moeten leidinggevenden met ambtenaren in gesprek om te kijken welke mogelijkheden er zijn om onvrede te uiten, met speciale aandacht voor de mogelijkheden als tegenspraak niet werkt. Ambtenaren moeten zelf nagaan wanneer zij activistisch te werk gaan of hun acties ook activistisch vakmanschap zijn. Hun acties moeten gebaseerd zijn op feiten en wet- en regelgeving en altijd transparant zijn.