De evolutie van de male gaze in de Nederlandse literatuur

Abstract

De #MeToo-beweging is onderdeel van een cultuurhistorische verandering die ons dwingt om met een nieuw blik te kijken naar oude vormen van machtsmisbruik. Deze ontwikkelingen zijn niet alleen in sociologische context, maar ook in literaire context te vinden. De evolutie van ‘mannelijke’ teksten en een verandering in cultuur wat betreft grensoverschrijdend gedrag is onlosmakelijk verbonden met Laura Mulveys theorie over de male gaze. Daarom wordt in het licht van bovenstaande ontwikkelingen in deze scriptie de evolutie van de male gaze in de drie Nederlandse literaire werken Tirza van Arnon Grunberg, Ik kom terug van Adriaan van Dis en Uit het leven van een hond van Sander Kollaard onderzocht. Het doel van deze scriptie is om veranderingen in de male gaze aan te tonen. Hiervoor zijn drie Nederlandse literaire werken uit de periode 2006-2020 onderzocht. Dit is onderzocht aan de hand van een grondige analyse van de focalisatie zoals dit door Mieke Bal in Narratology : Introduction to the Theory of Narrative wordt gebruikt. Om in literaire werken focalisatie als analysetool te kunnen gebruiken en hiermee vormen van de filmische male gaze aan te kunnen tonen is eerst de focalisatietheorie uiteengezet. Vervolgens is dit vergeleken met focalisatie in film aan de hand van Peter Verstratens Handboek filmnarratologie. Vanwege de overeenkomsten in focalisatie blijkt het mogelijk om de male gaze ook in literatuur te onderzoeken aan de hand van focalisatie. Als methode zal ik me richten op het vinden van eventuele verschuivingen of veranderingen in focalisatie en ten gevolge hiervan een verandering van de male gaze per roman. Dit doe ik door de meest voorkomende vorm van focalisatie in de roman in kaart te brengen en vervolgens opvallende veranderingen in de focalisatie aan te tonen. Hierdoor zal ik ook merkwaardige veranderingen van de vorm van de male gaze in de romans kunnen constateren. Hierbij krijgt het object van focalisatie – waar de male gaze op is gericht – bijvoorbeeld een actievere rol. In iedere onderzochte roman is een vorm van een evolutie van de male gaze te vinden. In Tirza is dit een ‘ironische male gaze’, doordat de male gaze zodanig benadrukt wordt in Tirza dat het als ironie gezien kan worden. In Ik kom terug is er een ‘genderloze male gaze’ gevonden, deze komt voort uit de ‘gezamenlijke focalisatie’ van een mannelijk en vrouwelijk personage. Uit het leven van een hond bevat een ‘gefeminiseerde male gaze’. Hier verschuift de focalisatie daadwerkelijk naar een vrouw waardoor zij niet meer object van een male gaze is. Deze zichtbare male gaze is meer inclusief in de recentere romans dan in de oudere roman. Het is ook opmerkelijk dat alle romans op hun eigen manier kritiek uiten op de male gaze, al dan niet bewust.