Ik zweer/beloof de Grondwet trouw te zijn: Publieke tegenspraak door (oud)ambtenaren

Abstract

Ambtelijke tegenspraak, traditioneel gezien een intern proces, wordt sinds begin 2023 steeds vaker publiekelijk geuit door (oud)ambtenaren. Dit gebeurt voornamelijk bij twee onderwerpen; klimaat en biodiversiteit en het Israël-Palestina conflict. Hun publieke tegenspraak richt zich op de rol van de Nederlandse overheid bij deze onderwerpen, in het bijzonder op (het ontbreken van) beleid of de uitvoering daarvan. Dit onderzoek maakt gebruik van semi-gestructureerde interviews in een exploratieve, vergelijkende casestudie. Het heeft als doel om inzicht te krijgen in de drijfveren, afwegingen en ervaringen van (oud)ambtenaren die publieke tegenspraak uiten en hierdoor diepgaand inzicht te krijgen in het fenomeen publieke tegenspraak. De onderzoeksvraag luidt: “Welke drijfveren hebben (oud)ambtenaren in het geven van publieke tegenspraak in de casussen Israël-Palestina en Klimaat & Biodiversiteit, welke afwegingen maken zij hierin en wat zijn hun ervaringen met publieke tegenspraak?”

De resultaten tonen dat deze ambtenaren zich met name door hun brede rolopvatting, de ernst van de situatie en het ervaren gebrek aan ruimte voor en effectiviteit van interne tegenspraak, genoodzaakt voelen om tegenspraak publiek te uiten. Belemmerende factoren in het geven van interne tegenspraak zijn de organisatiestructuur en -cultuur, depolitisering van beleid, en functionele politisering binnen overheidsorganisaties. Hoe publieke tegenspraak ontvangen wordt, blijkt afhankelijk te zijn van de context en het onderwerp van de tegenspraak. Dit belemmert tegenspraak met name in de casus Israël-Palestina.

Dit onderzoek biedt diepgaand inzicht in het fenomeen publieke tegenspraak en het besluitvormingsproces dat (oud)ambtenaren doormaken in het kiezen voor (publieke) tegenspraak. Dit levert een belangrijke bijdrage aan de wetenschappelijke literatuur, die tegenspraak vrijwel uitsluitend als intern, individueel proces definieert. Ook biedt het inzicht in de complexiteit en de dynamiek van het geven van tegenspraak, zoals de invloed van een collectieve identiteit, wat in de literatuur onderbelicht is gebleven. Op maatschappelijk vlak impliceert dit onderzoek dat publieke tegenspraak mede het gevolg is van het ontbreken van interne mogelijkheden om tegenspraak te bieden. Hierdoor kan ambtelijke professionaliteit, waar het geven van tegenspraak onderdeel van is, in het geding komen. Dit pleit voor de herziening van interne mogelijkheden om tegenspraak te uiten. Er is ook een belangrijke rol weggelegd voor de politieke en ambtelijke top, die worden geacht integer te werken en uitvoering te geven aan gemaakte beleidsafspraken, om grote maatschappelijke problemen effectief te kunnen adresseren.