Een deftig vergaan: De bouw en waardering van grafmonumenten in protestantse kerken gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw

Abstract

In dit onderzoek wordt de bouw en waardering van grafmonumenten in de tweede helft van de achttiende eeuw behandeld. Over deze betreffende periode is nog maar weinig geschreven met betrekking op grafmonumenten, toch is de periode interessant vanwege de grote maatschappelijke ontwikkelingen en omwentelingen. Gedurende de achttiende eeuw maken nieuwe veronderstellingen wat betreft hygiëne en de dood, de traditie van het begraven in kerken niet meer onbetwist. Toch blijft de traditie actief voortbestaan in de noordelijke Nederlanden ten opzichte van buurlanden. In dit onderzoek wordt gefocust op drie benaderingen: de typologische ontwikkeling van het grafmonument, de functie van het grafmonument binnen de heldenverering en het monument binnen de ruimtelijke context van het kerkgebouw. Beargumenteerd wordt dat Nederland een unieke traditie van heldenverering heeft, die is ontstaan na de reformatie met de zeeheldenverering, en in de achttiende-eeuw nieuwe vormen aanneemt. Afkomst had een minder belangrijke rol in deze verering ten opzichte van deugden, deze ontwikkeling is onder meer te verklaren door de groeiende burgerij die zich in de achttiende eeuw steeds meer verenigde in verlichte genootschappen. Als gevolg hiervan waren het niet enkel meer de militaire helden die vereerd werden maar ook geleerden, dichters en predikanten. Ook is een emancipatie te zien van bepaalde ornamenten tot typologieën in lijn met het achttiende-eeuwse classisisme en de Verlichting, waaronder de grafnaald, de grafvaas en de cippus. Deze nieuwe vormen kunnen als ideale vormen voor het eren van deugden ten opzichte van de traditionele adellijke tombe. De toepassing van de grafnaald als typologie in het kerkgebouw hangt sterk samen met de ruimtelijke context van het kerkinterieur; het monument past perfect in een nis en is hierop vaak geproportioneerd. Naast de afhankelijkheid van de vorm en typologie tot de ruimte, is de plaatsing hiervan ook sterk verbonden met lokale tradities en gebruiken in specifieke kerken. Dit maakt dat er in sommige kerken geen grafmonumenten te vinden zijn en in andere kerken een groot aantal die nauw met elkaar verbonden zijn.