De ruitkaart: Wiskunde achter zeventiende-eeuwse zeevaartkunde

Abstract

Deze scriptie onderzoekt de ruitkaart, een zeevaartkundig instrument uit de zeventiende eeuw. Deze periode staat bekend om de bloeiende Nederlandse zeevaart, waarbij navigatie cruciaal was voor het succes. De ruitkaart speelde hierin een belangrijke rol door zeevaarders te helpen hun positie en koers te bepalen zonder complexe berekeningen. De ruitkaart is ontworpen om driehoeksmetingen op zee te vergemakkelijken. Het is een grafisch hulpmiddel waarmee zeevaarders veranderingen in breedte en lengte konden bepalen op basis van de afgelegde afstand en koers. Ik heb vier exemplaren van de ruitkaart kunnen vinden, waarvan twee bijna identiek zijn en de andere twee significant afwijken. De ruitkaarten van Abraham de Graaf en Pieter Ruelle, vrijwel identiek aan elkaar, zijn uitgebreid geanalyseerd in de scriptie.

De ruitkaart had drie primaire toepassingen: - Het bepalen van veranderingen in breedte of lengte: Zeevaarders konden hiermee veranderingen in breedte of lengte in mijlen of graden aflezen nadat een bepaalde afstand was afgelegd, mits de koers en afgelegde afstand bekend waren. De bekende en onbekende variabelen konden ook afgewisseld worden. - Het rekening houden met de stroomkaveling: Dit houdt in het corrigeren van de koers en snelheid van een schip op basis van stroomsterkte en -richting, vaak geschat door de schippers. - Het oplossen van stronomische vraagstukken: De ruitkaart werd gebruikt om de declinatie van de zon, de positie van de zon in de ecliptica, de amplitude van de zon, en de hoogte van de zon op een bepaald tijdstip te bepalen.

Hoewel de ruitkaart nuttig was, kende het instrument diverse tekortkomingen. De precisie liet te wensen over vanwege de kleine schalen, en het meten met touwtjes en passers leidde vaak tot fouten. Herhaalde metingen verergerden deze fouten, waardoor de ruitkaart soms minuten naast de werkelijke waarde zat. Voor korte afstanden en herhaalde metingen was de ruitkaart echter voldoende nauwkeurig.

De scriptie concludeert dat, ondanks de gebreken, de ruitkaart een waardevol hulpmiddel was voor zeevaarders in de zeventiende eeuw. Het instrument maakte het mogelijk om zonder ingewikkelde berekeningen navigatieproblemen op te lossen. De scriptie heeft bijgedragen aan het documenteren en analyseren van een onderbelicht aspect van de Nederlandse maritieme geschiedenis, waarbij de ruitkaart als praktisch instrument een centrale rol speelde.