Van arcadia tot activisme? Een ecokritische lezing van de verbeelding van plaats, identiteit en landschap in de Friestalige poëzie van Obe Postma

Abstract

Sinds enkele jaren spreken Friezen van ‘lânskipspine’ bij het aanzien van hun landschap dat door de intensieve veeteelt steeds meer is veranderd in een monocultuur. Het gaat niet alleen om een ecologische pijn, maar ook om een cultuurhistorische: het landschap wordt gezien als een onderdeel van de Friese identiteit. In deze scriptie wordt dit verband tussen ecologisch en cultuurhistorisch bewustzijn vanuit een ecokritisch perspectief onderzocht in de poëzie van Frieslands meest canonieke dichter: Obe Postma (1868-1963). Postma dichtte zijn hele leven over het Friese landschap en zijn poëzie beschouw ik daarom als een ‘poëzie van plaats’. Aan de hand van dit idee van plaats breng ik in deze scriptie inzichten uit de ecokritiek samen met onderzoek naar Friese cultuur. Plaatsverbondenheid werd in de vroege ecokritiek sterk gewaardeerd, omdat de lokale betrokkenheid en kennis van een plaats tot een ecologisch bewustzijn zou leiden en een verlangen om de natuurlijke omgeving te beschermen. De verbeelding van plaats gaat vaak gepaard met de pastorale, waarbij het platteland wordt voorgesteld als een ‘natuurlijk’ toevluchtsoord weg van industrialisering en verstedelijking. De pastorale speelt ook een belangrijke rol in de negentiende-eeuwse constructie van Friese cultuur als een authentieke en oeroude plattelandscultuur tegenover het verstedelijkte Holland. De verbeelding van ‘plaats’ en de ‘pastorale’ is later binnen de ecokritiek bekritiseerd omdat ze ecologisch bewustzijn en milieubewust handelen juist ook kunnen tegenwerken. Zo houden ze een statische en gesimplificeerde versie van de natuur in stand, verbloemen ze misstanden op het platteland en dragen ze bij aan nationalistische sentimenten. In de analyse onderzoek ik in hoeverre Postma’s poëzie een ecokritisch potentieel laat zien dan wel meer beantwoordt aan conservatieve uitwerkingen. Ik concludeer dat Postma’s poëzie als een vorm van protoecologische poëzie beschouwd kan worden. Postma’s poëzie verwoordt een ecocentrisch perspectief doordat Postma in zijn gedichten dicht bij de grond gaat zitten en vanuit dit nederige perspectief alles om zich heen beschrijft en waarde toekent. Hij ziet zichzelf als onderdeel van een groter geheel, beschrijft de verbondenheid van mens en natuur en plaatst die verbinding in een groter tijdsbestek, waardoor zijn poëzie de tijdelijkheid van een enkel mensenleven overstijgt. Zijn poëzie berust echter te sterk op een pastorale verbeelding van Friesland en de natuur, waardoor zijn poëzie niet kritisch wordt. De Friese natuur wordt vereenvoudigd voorgesteld, als een vertrouwde plek, een thuis, waar de dichter naar terug kan keren voor troost. Hierdoor werkt zijn poëzie eerder koesterend dan uitdagend. Wanneer zijn idyllische Friesland door modernisering verloren dreigt te gaan, zoekt Postma zijn ultieme uitvlucht in de al-ziel, waar alles wat hem behaagt bewaard kan blijven.