Sebald Behams Drie vrouwen in een badkamer (1548): Het gebruik en de betekenis van een homo-erotische prent van miniatuurformaat in het zestiende-eeuwse Duitssprekende deel van Europa

Abstract

In 1548 vervaardigde de Neurenbergse prentmaker Sebald Beham de prent Drie vrouwen in een badkamer. Op de afbeelding zijn drie naakte vrouwen en een kind in een badhuis weergegeven; de zittende vrouw betast met haar hand het geslachtsdeel van de staande vrouw. De prent is niet alleen opvallend vanwege zijn homo-erotische inhoud, maar ook vanwege zijn formaat. De prent is slechts 83 bij 58 millimeter groot, hoewel tot het begin van de zestiende eeuw miniatuurprenten vrijwel altijd devotionele afbeeldingen waren. Met zijn seculiere, homo-erotische inhoud en kleine formaat, is Drie vrouwen in een badkamer dus een uitzonderlijke prent in Duitsland in de zestiende eeuw. In deze paper worden dan ook de functie en betekenis uiteengezet, die Drie vrouwen in een badkamer had in het zestiende-eeuwse, protestantse, Duitssprekende deel van Europa. De prent wordt bestudeerd als object ter herinnering aan de juiste moraal, als erotisch object en als verzamelobject. In Europa ten noorden van de Alpen bevatten prenten waarin seksualiteit verbeeld werd vaak een waarschuwing voor immoreel gedrag. De man werd vaak weergegeven als een dwaas, tot zotheid gebracht door de verleiding van de vrouw. In zestiende-eeuwse moraliserende prenten worden vrouwen vaak weergegeven als wellustig en bedrieglijk, wat in prenten van onder andere de gebroeders Beham terug te zien is in weergaven van de zondeval, badhuizen en heksen. Dergelijke prenten waarschuwden voor vrouwen die niet voldeden aan het protestantse beeld van de ideale huisvrouw, die tot doel had nageslacht voort te brengen. Hoewel homoseksualiteit als zondig werd gezien en zelfs werd bestraft, komen in de zestiende eeuw sporadisch homo-erotische voorstellingen voor. Erotische afbeeldingen waren sinds de begintijd van de prentcultuur geliefd en gewild door de hogere klassen van de samenleving. In tegenstelling tot de noordelijke erotica, waren de Italiaanse erotica zeer expliciet van aard, veelal gebaseerd op mythologische verhalen. Erotische prenten circuleerden in zowel het noorden als het zuiden van Europa in de hogere kringen van de samenleving. In de vijftiende en zestiende eeuw ontstonden er, onder invloed van de humanistische cultuur van de stadse elites, verzamelingen van een breed scala aan objecten in Europa. In het noorden werden vanaf ongeveer 1550 prenten verzameld. De miniatuurprenten van de Kleinmeister waren vanwege hun formaat een geliefd verzamelobject. Uit inventarissen van zestiende-eeuwse collecties blijkt dat prenten van allerlei onderwerpen, zo ook (homo-)erotica, onderdeel waren van prentcollecties. Zo was ook Drie vrouwen in een badkamer opgenomen in ten minste één prominente Neurenbergse verzameling, in nabijheid van andere erotische prenten van de gebroeders Beham. Drie vrouwen in een badkamer fungeerde daarom hoogstwaarschijnlijk als erotisch object binnen de context van prentenverzamelingen. Hoewel de prent te begrijpen is binnen een breder discours over seksualiteit en de representatie van vrouwen, is de eventuele morele boodschap ondergeschikt aan diens erotische kwaliteiten en functie als verzamelwaar.