Het klein insectenboek. De wetenschappelijkheid van insectverbeeldingen in de Nederlandse emblematiek, 1601-1703

Abstract

In deze scriptie wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de wijze waarop wetenschappelijkheid in de Nederlandse liefdesemblematiek gestalte krijgt, aan de hand van de verbeeldingen en beschrijvingen van insecten. Dit onderzoek sluit aan bij het debat rondom de verschuiving van een zestiende-eeuws emblematisch wereldbeeld naar een wetenschappelijker beeld in de zeventiende eeuw. Daartoe zijn ten eerste de standpunten in dit debat uiteengezet en vervolgens verbonden aan de groeiende aandacht voor insecten in de vroegmoderne tijd; vervolgens zijn vijf embleembundels geraadpleegd. Hiervan zijn de emblemen die insecten lieten zien nader onderzocht op elementen van wetenschappelijkheid, aan de hand van vijf criteria. Daaruit blijkt dat insecten in de vroegzeventiende-eeuwse embleembundels steeds zijn ingebed in een emblematisch kader vooral fungeren als symbolische figuren, niet als subjecten op zichzelf. In één laatzeventiende-eeuwse casus is dit veranderd: de literaire inbedding blijft dan uit en insecten worden als zelfstandig subject afgebeeld. Een bundel uit de vroege achttiende eeuw, die voortborduurt op vroegzeventiende-eeuwse emblemen, laat wel weer het bekende emblematische kader zien. Hier zijn twee mogelijke verklaringen voor: aan de ene kant kan dit wijzen op de continuïteit van een emblematisch wereldbeeld, waarin allegorische betekenissen als vanzelfsprekend golden en daarom niet altijd meer aangehaald hoefden te worden. Anderzijds kan het, mede door het verder geringe aantal insecten in de latere zeventiende eeuw, juist wijzen op het zelfstandig worden van insecten als onderzoeksobject. De emblematische context was daarbij niet langer van belang; ze kregen hun eigen plaats toebedeeld in verbeeldingen van de natuur.