Democratisch in eigen kring. Een onderzoek naar de bijdrage van het Utrechtse Nut aan de democratisering op lokaal niveau, 1798-1853

Abstract

In dit onderzoek poogde ik te bepalen in hoeverre het Utrechtse Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen heeft bijgedragen aan een democratische cultuur op lokaal niveau in de negentiende eeuw. Aanleiding voor deze vraag is het idee dat een rijk verenigingsleven leidt tot een meer democratische cultuur. Dit idee ontsprong bij de Tocqueville tijdens zijn reis door Amerika in de negentiende eeuw en wordt tegenwoordig gepropageerd door de politicoloog Putnam. De historicus Hoffmann bekritiseert hun stelling en plaatst het in historisch perspectief. Gelet op deze controverse is het relevant om de connectie tussen het vrijwillige verenigingsleven en de democratie te historiseren. In onderhavige studie is hiertoe een poging gedaan door een negentiende-eeuwse vereniging uit Utrecht te onderzoeken, de Maatschappij van ’t Nut tot Algemeen. Gekeken is in hoeverre deze vereniging heeft bijgedragen aan een democratische cultuur in Utrecht. Om deze vraag te beantwoorden is er een analyse gegeven van zogenaamde ‘Reglementen’. Deze reglementen waren afkomstig van de verschillende voorzieningen die de vereniging aanbood. Zij dienden als bindende voorschriften, stonden hiërarchisch hoger dan andere regels en waren door de leden zelf gemaakt. Een analyse daarvan geeft derhalve inzage in de nagestreefde regels, doelen en attitudes van de vereniging. Gelet op deze analyse is het antwoord op de onderzoeksvraag tweeledig. Enerzijds heeft het Utrechtse Nut bijgedragen aan een democratische cultuur op lokaal niveau, doordat haar leden in aanraking kwamen met democratische gebruiken, in een tijd (1798-1853) waarin diezelfde leden – staatsrechtelijk gezien – deze rechten nauwelijks konden beoefenen. Hoewel het democratisch beginsel pas aan het einde van de negentiende eeuw zich gaandeweg meer openbaarde onder de Nederlandse burgers, waren de leden van het Nut hier reeds mee in aanraking gekomen. Tegelijkertijd, echter, had het Nut ook ondemocratische effecten, door de uitsluiting en disciplinering van die personen die níet aan de idealen van het Nut voldeden.