De horizon geopend. De Warschauer knieval van Willy Brandt in Nederlandse en West-Duitse gedrukte media, 7-21 december 1970

Abstract

Op 7 december 1970 maakte Willy Brandt onverwachts een knieval in het voormalige joodse getto in Warschau. Hij bezocht deze stad vanwege de ondertekening van het Verdrag van Warschau, waarmee de BRD en Polen de Oder en Neisse erkenden als grens tussen de DDR en Polen. Deze knieval is later symbolisch geworden voor de persoon Willy Brandt. In deze scriptie wordt onderzocht wat de directe, eigentijdse reacties waren van drie Nederlandse (De Volkskrant, De Telegraaf en Het Vrije Volk) en drie West-Duitse gedrukte media (Die Zeit, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Der Spiegel) op de knieval. Het belangrijkste aspect van deze reactie betrof de koppeling van de knieval aan ofwel Brandts Ostpolitik ofwel Vergangenheitsbewältigung. Deze reacties werden tegen het licht gehouden van theoretische inzichten van Jürgen Habermas en John Austin over symboliek en performativiteit. Deze inzichten werden gecombineerd met het begrip van Vergangenheitsbewältigung, de Duitse omgang met het oorlogsverleden. Dit begrip werd besproken in een algemeen kader (aan de hand van Norbert Frei) en een specifiek kader van staatsbezoeken (Simone Derix). Uit de bestudering van de artikelen uit de zes media kwam naar voren dat een stellige interpretatie van de knieval als horend bij ofwel de Ostpolitik ofwel Vergangenheitsbewältigung niet wenselijk is, gezien de uiteenlopende reacties en interpretaties. Bovendien bleek de interpretatie uit verschillende facetten te bestaan, die onderling met elkaar verbonden waren. Voorbeelden hiervan waren de representativiteitskwestie (namens wie handelde Brandt?) en het verrassingsaspect. Grofweg waren de Nederlandse media te karakteriseren als symboolduidend of interpretatief, terwijl de meer opiniërende of discussiërende Duitse media zich meer bezig hielden met de dialoog.