De omgekeerde wereld. Een onderzoek naar Tijl Uilenspiegel als exemplum contrarium in 19e eeuwse Nederlandse jeugdliteratuur.

Abstract

In deze scriptie staat het procedé van exempla contraria in jeugdliteratuur centraal met als onderwerp van onderzoek Snakerijen van Tijl Uilenspiegel. Het personage Tijl Uilenspiegel fungeert als verkeerd voorbeeld, maar met als doel goed gedrag bij de jeugdige lezer te bevorderen. In dit onderzoek is er gepoogd antwoord te krijgen op de vragen: welke zedenlessen leert een lezer door Snakerijen van Tijl Uilenspiegel te lezen, hoe worden die zedenlessen aangeboden en in hoeverre speelt het principe van exempla contraria een rol in de overdracht van die lessen? De belangrijkste zedenles is dat een deugdzaam leven tot geluk, vreugde en waardering leidt. Vooral de deugden rechtvaardigheid, verstandigheid, geloof en liefde zijn graadmeters of een personage deugt. Na vergelijkend onderzoek blijkt dat de zedenlessen in Snakerijen van Tijl Uilenspiegel overeenkomen met die in De brave Hendrik. Echter, Tijl heeft de functie van exemplum contrarium en Hendrik van het goede voorbeeld. Het principe van exempla contraria speelt in de casus van Tijl Uilenspiegel een cruciale rol in de overdracht van lessen. In de toonaangevende jeugdliteraire geschiedenissen De hele Bibelebontse berg, Lust en leering, Een land van waan en wijs is er aandacht voor zowel Tijl Uilenspiegel als brave Hendrik. De brave Hendrik wordt erkend als zogenaamde ‘moralistische literatuur’ en de verhalen over Tijl Uilenspiegel worden beschouwd als ontspanningslectuur, ondanks de overeenkomsten in moralisaties. Ik ben van mening dat Snakerijen van Tijl Uilenspiegel niet alleen als amusementslectuur beschouwd moet worden, maar ook in verband gebracht kan worden met moraliserende literatuur. Opvallend is dat er in de jeugdliteraire geschiedenissen geen aandacht besteed wordt aan het procedé van exempla contraria. Ik vind dat daarvoor aandacht noodzakelijk is om verhalen als die over Tijl Uilenspiegel beter te interpreteren en te categoriseren.