Jan Jongerius in loodlijnen - Gebrandschilderde ramen van Willem Mengelberg

Abstract

Aan de Kanaalweg in Utrecht staat een bijzonder complex uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Dit complex werd bewoond door Jan Jongerius en zijn familie. Achter de villa waar zij woonden ligt een tuin. Daarachter staat het kantoor van de nv Jongerius met daarbij de voormalige fabriekshallen. Deze onderneming hield zich bezig met het bouwen van auto’s van het merk Ford. In het kantoor werden in 1938 zestig glas-in-loodpanelen van de hand van Willem Mengelberg geplaatst. Naar deze ramen is nog niet eerder uitgebreid onderzoek gedaan. Daarnaast is er over Mengelberg nauwelijks literatuur verschenen. Deze scriptie gaat in op de volgende onderwerpen: de betrokkenen bij het ontwerpproces, de manier waarop de zestig panelen binnen het oeuvre van Mengelberg passen en het uiteindelijke ontwerp van het raam. De hoofdvraag is: In hoeverre zijn de iconografie en de vormgeving van de glas-in-loodramen in het kantoor van Jan Jongerius aan de Utrechtse Kanaalweg bepaald door glazenier Willem Mengelberg, dan wel door opdrachtgever Jan Jongerius? Als eerste wordt een beeld geschetst van de status van glas-in-lood in de periode 18501940. Glas-in-lood was sinds de zeventiende eeuw niet meer populair, maar in de negentiende eeuw kwam daar met de neogotiek verandering in. In deze periode gingen kunstenaars dan ook op zoek naar technieken om glas-in-lood te vervaardigen. Tegen het einde van de negentiende eeuw waren het onderwijs en de atelierpraktijk geprofessionaliseerd. Met de oprichting van het Sint-Bernulphusgilde droeg de Rooms-katholieke kerk bij aan de bloei van de glas-inloodproductie. Via deze organisatie kwamen potentiële opdrachtgevers van de geestelijkheid in contact met kunstenaars. Het Sint-Bernulphusgilde bracht ook een tijdschrift uit, het Gildeboek, waarin contemporaine kunstenaars worden besproken. Aan het begin van de twintigste eeuw werd Jan Toorop als vernieuwer van glas-in-lood gezien. Toorop werkte niet in een neogotische stijl, maar hanteerde een tekenachtige en strakke stijl, zonder veel detaillering. Deze stijl maakte indruk op Mengelberg, die zelf – samen met zijn vader Otto Mengelberg – in een neogotische stijl had gewerkt. In het oeuvre van Mengelberg is een ontwikkeling te zien van neogotische ontwerpen tot ramen in een stijl die verwant is aan die van Toorop. Later werkte Mengelberg in een eigen stijl. Voor een aantal opdrachtgevers heeft hij tot in het midden van de twintigste eeuw echter nog neogotische panelen vervaardigd, omdat deze beter pasten bij de architectuur. Het Jongeriuscomplex lijkt in niets op de neogotische kerkelijke bouwkunst. Het is opgetrokken uit beton en kent een symmetrisch ontwerp. De moderne villa en het ruime kantoor zijn voorzien van de kleuren rood en wit. Willem Mengelberg mocht voor de villa een glas-in-loodplafond vervaardigen en voor het kantoor maakte hij de zestig panelen. Jongerius volgde zijn vader op als tuinder, maar werd daarnaast handelaar en garagehouder. Het bedrijf, de nv Jongerius, groeide en op een gegeven moment waren er garages gevestigd door de hele stad Utrecht en daarbuiten. De geschiedenis van Jongerius en diens firma is in de zestig panelen uitgebeeld.

2

Uit het onderzoek blijkt dat het zeer waarschijnlijk is dat Jongerius en Mengelberg elkaar kenden via hun kennissenkring en de kerk. Hoewel er geen bronnenmateriaal is dat hier uitsluitstel over geeft, is het zeer waarschijnlijk dat zij samen het ontwerp voor het glas-in-lood hebben uitgedacht. Jongerius zal de onderwerpen en thema’s hebben aangedragen. Mengelberg zal verantwoordelijk zijn geweest voor de vormgeving met de opvallende bruine tinten en het samenvoegen van het geheel. Het raam kent namelijk een bijzondere opbouw in de vorm van een eikenboom die staat voor standvastigheid en als stamboom van het leven van Jongerius dient. Zo geeft de stam het persoonlijke leven weer en de takken het bedrijfsleven, waarvoor Jongerius foto’s uit een familiealbum aangedragen zal hebben. De ruimte om de boom laat voorbeelden zien van handel en transport van over de hele wereld en uit de geschiedenis. Voor een klein deel van de ramen is beeldmateriaal gevonden dat als voorbeeld voor het ontwerp gediend zou kunnen hebben gediend. Voor de andere ramen is niet uit te sluiten dat Mengelberg zich op affiches of foto’s gebaseerd heeft. Het concept van de historische voorbeelden van transport doet denken aan verzamelalbums, waar consumenten plaatjes voor konden sparen. De conclusie luidt dat het zeer aannemelijk is dat Jongerius een sterke invloed heeft gehad op het programma, terwijl Mengelberg de beslissende stem heeft gehad in de vormgeving en de samenstelling van de bijzondere iconografie.