Het Pontificale van Sinte Marie en de eenhoorn

Abstract

Het Pontificale van Sinte Marie, geïllumineerd door de Meester van Katharina van Kleef, is circa 1450 vervaardigd in de roerige middeleeuwen van het Utrechtse Sticht. Een periode waarin door verschillende, lokale en interregionale, partijen een strijd om de macht werd gevoerd. In hoofdstuk 1 heb ik de historische context van Utrecht met de relevante aspecten voor het Pontificale besproken. De opdrachtgever, schenker of ontvanger van het Pontificale is onbekend. Historische bronnen wijzen op het Sint Jan kapittel of het kapittel van Sinte Marie als opdrachtgever of eigenaar. In het Pontificale zelf staan bewoordingen die lijken te refereren aan Johannes de Doper of evangelist; patroonheiligen van de Janskerk. De Utrechtse Universiteitsbibliotheek gaat ervan uit dat de Janskerk opdrachtgever was. Er staan in het Pontificale echter ook, in een latere tijd en andere hand geschreven, eigendomskenmerken die verwijzen naar de Mariakerk als bezitter. In hoofdstuk 2 heb ik de functie van pontificalen en de iconografische traditie van de verluchting geanalyseerd, omdat deze aspecten licht kunnen werpen op de mogelijke opdrachtgever. In hoofdstuk 3 heb ik een aantal mogelijke opdrachtgevers de revue laten passeren. Uit kunsthistorische, iconografische aanwijzingen zou afgeleid kunnen worden dat het kapittel van Sinte Marie eigenaar, opdrachtgever of schenker was. De Mariakerk was in het bezit van drie beroemde eenhoornhoorns. In hoofdstuk 3.a. heb ik het belang van deze hoorns voor de Mariakerk aangegeven. Eenhoornhoorns met gedraaide hoorns. In het Pontificale is in de rechtermarge van het openingsblad in pen een eenhoornhoofd in de rechtermarge getekend. Een eenhoornhoofd met een gedraaide eenhoorn prominent in beeld. Onder deze eenhoorn is – ook in pen – een hert getekend. Beide dieren hebben in de iconografie een verwante symbolische betekenis, waaruit een verwijzing naar een mogelijke opdrachtgever af te leiden zou kunnen zijn. Na in hoofdstuk 4 de symbolische betekenis en iconografische traditie in bestiaria van de eenhoorn en ook van het hert te hebben geschetst en in hoofdstuk 5 margedecoratie en decoratiehiërarchie kom ik uiteindelijk via de Meester van Katharina van Kleef en zijn vormentaal in hoofdstuk 6 in mijn conclusie tot de mogelijke betekenis(sen) van deze eenhoorn in het Pontificale van Sinte Marie. Een betekenis met kunsthistorische aanwijzingen voor de mogelijke opdrachtgever.