De avant-garde is dood. Lang leve de avant-garde!

Abstract

De avant-garde is dood. Lang leve de avant-garde! Het romantisch antigeluid in Gimmick! van Joost Zwagerman

De kunstenaarsroman Gimmick! (1989) confronteert de lezer met de hedonistische en op geld beluste jonge kunstenaarsscene in het Amsterdam van eind jaren tachtig. Ik-verteller Raam (de talentvolle kunstschilder Walter van Raamsdonk) verkeert na een verbroken liefdesrelatie in een ernstige persoonlijke en creatieve crisis. In eerste instantie laat de desolate Raam zich meevoeren door een zucht naar drank, drugs en oppervlakkige seks, maar steeds meer knaagt aan hem de vraag ‘Wat wil ik nou?’. Om die vraag te kunnen beantwoorden, moet Raam eerst zien te ontsnappen aan zijn liefdesverdriet en aan het schreeuwerige, narcistische, door commercie en massacultuur gecorrumpeerde wereldje waarvan hij deel uitmaakt.

Gimmick! is vooral een ‘ontsnappingsroman’ waarin de ik-verteller reflecteert op zijn eigen stilstand en op de vervlakking van de postmoderne cultuur. Raam hunkert naar originaliteit en vernieuwing in een postmoderne wereld waarin alles beheerst wordt door reclame, televisie, film en popmuziek. In tegenstelling tot zijn collega-kunstenaars vertoont Raam vrijwel alle kenmerken van een romantische kunstenaar. Hij observeert met een kritisch oog de Amsterdamse kunstenaarsscene en de kunstwereld en gaandeweg groeit zijn afkeer. In Gimmick! wordt niet alleen een rauw realistisch beeld geschetst van de Amsterdamse kunstenaarsscene maar ook klinkt onder de oppervlakte een kunst- en cultuurkritisch tegengeluid gericht tegen het overweldigende lawaai van de postmoderne hedonisme en het bombardement van beeld, geluid en reclame – een wereld waarin alles een gimmick is, oftewel een oplichterstruc.

In eerste instantie heeft de roman veel weg van een postmodern tijdsdocument waarin geen ruimte meer bestaat voor de romantische kunstenaar: een afrekening met het romantische kunstenaarsbeeld. In tweede instantie blijkt echter dat Gimmick! juist een sterk romantisch antigeluid vertegenwoordigt, waarmee de roman eerder gezien kan worden als een afrekening met de onromantiek van het postmoderne kunstenaarschap dan als een afrekening met het romantische kunstenaarsbeeld. Hoe dit romantisch antigeluid gestalte krijgt, wordt besproken in deze scriptie aan de hand van de kunst- en cultuurkritische benadering van de romantiek van filosoof Maarten Doorman.

Eén van de belangrijkste motieven in Gimmick! is het romantische gedachtegoed van de avant-garde dat voor vernieuwing en originaliteit staat door steeds weer een radicale breuk met het verleden. Door de grote avant-gardekunstenaars vanaf de 19e eeuw bij naam te noemen, houdt de ik-verteller (en daarmee de roman als geheel) dit gedachtegoed in leven. Tevens ageert hij tegen de kunsthistorische overtuiging dat het postmoderne tijdperk geen echte avant-garde meer kent door te pleiten voor vernieuwing en originaliteit, in de hoop op een nieuwe, echte avant-garde.

De ik-verteller Raam staat zelf aan de vooravond van een radicale breuk met het verleden en blijkt met behulp van de abstracte auteur, die veel gevoel voor ironie en somtijds bittere minachting aan de dag legt, een waardig vertolker van het romantisch antigeluid in de strijd tegen vervlakking en stilstand. Kortom, de roman Gimmick! is anti-gimmick.

Jeroen van Rijn