De zoektocht naar het zelf. Een onderzoek naar het mensbeeld in de romans van Arnon Grunberg.

Abstract

In deze thesis staat de vraag centraal in hoeverre het mensbeeld in de romans van Arnon Grunberg verandert en hoe zijn personages worden gekarakteriseerd. Het corpus voor de analyses bestaat uit Figuranten (1997), De Joodse Messias (2004) en De man zonder ziekte (2012). Om te zien in hoeverre het mensbeeld verandert heb ik romans gekozen die een spreiding in de tijd tonen. Om het mensbeeld te achterhalen analyseer ik de vertelsituatie, de motieven en de karakterisering van de hoofdpersonages. De karakterisering van de hoofdpersonages valt uiteen in de zelfkarakterisering en de karakterisering van de vertelinstantie; de karakterisering van het hoofdpersonage middels zijn handelen en de karakterisering van het hoofdpersonage door de andere personages.

Het mensbeeld benader ik vanuit literair-historisch personagebegrip, maar vooral vanuit het filosofisch-historische subjectbegrip. De standaardvertelling zoals Porter die voorstelt in Rewriting the Self (1997) en het romantische subjectbegrip zoals Doorman dat behandelt in De romantische orde (2008) staan centraal. De standaardvertelling berust op- en ondersteunt Westerse kernwaarden. Waar het om draait is ‘jezelf zijn’. In deze vertelling draait het om de gedachte dat het subject een ontwikkeling doormaakt, waarbij het uiteindelijk op een bepaalde plaats en tijd vervolmaakt zal worden. Het romantische subject dat Doorman behandelt wordt gekarakteriseerd door zijn authentieke en unieke streven om te worden wat hij is. Het gaat om een dynamisch proces waarbij het subject zijn eigen grenzen overschrijdt door zich ideeën van de ander eigen te maken en zo zichzelf te ‘worden’. In de behandeling van het filosofisch subjectbegrip komen ook Descartes, Locke, Rousseau, Fichte, Freud, Sartre en Foucault beknopt aan bod. Het literair-historische mensbeeld wordt geschetst vanaf de romantiek tot het postmodernisme. Het theoretisch kader dient om het mensbeeld uit Grunbergs romans tegen af te zetten en het in dat licht te interpreteren.

Figuranten wordt gekenmerkt door een ik-vertelsituatie. De mens is niets anders dan een figurant: hij heeft niets te zeggen en speelt een rol. De Joodse Messias wordt gekenmerkt door een overwegend meervoudig personale vertelsituatie. In de roman staat de mens centraal die betekenisloze pijn is. De mens krijgt betekenis door de kunst en de religie. De liefde maakt een mens volwaardig, maar op dat moment wordt de mens voor zichzelf een vermist persoon of een vreemde. Ook in De Joodse Messias spelen de personages rollen. Ze voeren de rol op die anderen voor hen bedacht hebben. De man zonder ziekte draagt op alle vlakken uit dat dé waarheid niet bestaat, maar slechts een mogelijke interpretatie is. Dit gaat ook op voor wie de mens is. De mens is slechts in staat om samen te vallen met wie hij voorwendt te zijn, en dat wordt bepaald door de interpretatie van anderen.

Het mensbeeld heeft romantische, postmoderne en Freudiaanse trekken. Ook Fichte’s vrijheidsbegrip vindt zijn weerklank in De man zonder ziekte. Ondanks dat er dus trekken zijn, toont Grunberg een eigen mensbeeld, waarin de mens zichzelf niet kan kennen, maar hooguit kan samenvallen met wie hij voorwendt te zijn. En wie hij voorwendt te zijn wordt bepaald door de fantasie van anderen.