Vroegmoderne marginalia in de UB van Utrecht, een verkenning

Abstract

De aantekeningen (ofwel marginalia) van gebruikers in oude boeken zijn een rijke bron van informatie over vroeger tijden. Het onderzoek ervan mag zich sinds de millenniumwisseling in een groeiende belangstelling verheugen, maar staat nog in de kinderschoenen. Veel aandacht is tot nu toe, vooral in het Engelse taalgebied, uitgegaan naar de analyse van uitbundig geannoteerde exemplaren, meestal geschreven door bekende personen. Tegenover deze kwalitatieve studies staat de kwantitatieve aanpak die over een corpus aan boeken grote lijnen poogt te ontdekken. Wat er gelezen werd, welke passages interessant gevonden werden, hoe er gelezen werd en wat de lezersreacties op het geschreven waren: deze aspecten geven ons kennis over de receptie die niet op een andere manier verkregen kan worden.

Deze studie is in hoofdzaak kwantitatief. De vroegmoderne collectie van de universiteitsbibliotheek van Utrecht van 1550-1700 is onderzocht. De UBU bezit met 50.000 exemplaren een van de grootste verzamelingen in de Lage Landen. Ongeveer 20% van de exemplaren bevatten aantekeningen, zodat er een selectie gemaakt moest worden. De digitalisering van de catalogus en het bijhouden van kenmerken door de bibliothecaire medewerkers was hierbij een grote hulp. Met circa 100 representatieve exemplaren is de analyse voortgegaan.

Met behulp van een indeling in boekgenres is vervolgens een ‘verwachte’ aantekening bepaald, die tegen de ‘werkelijk’ aangetroffen notities werd aangehouden. Een dergelijke aanpak is nog niet eerder gedaan -de kwantitatieve analyses beperkten zich tot meerdere exemplaren van één boektitel of exemplaren van één genre- zodat het theoretisch kader hiervoor ontwikkeld moest worden. De methode bleek productief te zijn. De afwijkingen van de werkelijke met de verwachte aantekeningen leidden tot vragen, bevindingen, suggesties.

Vanwege de omvang van de collectie en het arbeidsintensieve aspect van marginaliënonderzoek is het onderzoek exploratief van aard, en is bij een aantal interessante bevindingen gestopt met de verzwegen obligate frase ‘verder onderzoek zou nodig zijn om…’. Een opvallende constatering was dat de lezers minder fel waren dan de auteurs en het geschrevene regelmatig nuanceerden. Misschien verdient het beeld van de modale Nederlander in het roerige vroegmoderne tijdvak met zijn vele tegenstellingen aan de hand van de marginalia bijstelling? Deze conclusies moeten vanwege de kleine aantallen met nodige voorzichtigheid gebracht worden, waarbij het eigene van de universiteitsbibliotheek van Utrecht niet vergeten mag worden.

De initiële onderzoeksvraag was ‘Wat hebben de gebruikerssporen van de UBU aan wetenswaardigheden te bieden?’ Bij het onderzoek is een grote verscheidenheid aan boeken aangevraagd en onder de loep genomen. Mede met het oog op de onderzoeksvraag is het accidentele in de gaten gehouden en is daarvan tijdens de analyse melding gemaakt. Een fraai toevallig gevonden exemplaar bleek het Journael der Franschen te zijn, waarvan de aantekeningen tonen hoe een onbekende tijdgenoot de bezetting van Utrecht door de Fransen beleefde en wat zijn pogingen waren om zijn literaire steentje aan de pamflettencultuur bij te dragen. De scriptie eindigt met een kwalitatief onderzoekje over dit exemplaar, waardoor op de valreep naast de sociaalhistorische benaderingen het literaire nog in beeld komt.