Het vervagen van grenzen. Surrealisme in 'De fruitkar' (Bordewijk) en 'Dokter Klondyke' (Hermans).

Abstract

Enkele verhalen van Ferdinand Bordewijk en Willem Frederik Hermans hebben dikwijls het stempel ‘surrealistisch’ opgelegd gekregen. Het surrealisme is rond 1920 ontstaan in Frankrijk. De beweging wilde het onbewuste ontdekken en weergeven, in plaats van de bestaande kunst te vernietigen zoals de dadaïsten dat voor ogen hadden. De surrealistische schrijvers schreven in die periode met uitschakeling van het verstand (écriture automatique). Deze vorm van surrealisme is in Nederland nooit van de grond gekomen. Via kritieken, essays en kronieken uitten Bordewijk en Hermans hun ideeën over literatuur. De poëticale opvattingen van beide auteurs vertonen opvallende overeenkomsten. Ze hebben een sterkte voorkeur voor fantastisch proza: proza dat in strijd is met de werkelijkheid. Ze vinden een gedegen, coherente structuur een voorwaarde om literatuur geloofwaardig over te laten komen. Trends of wensen van het publiek mogen geen enkele invloed hebben op het literaire werk. Niet alleen vertonen hun literaire opvattingen overeenkomsten; de verhalen die Hermans in het begin van zijn carrière schreef zijn te vergelijken met enkele verhalen van Bordewijk. Zij brachten hun ideeën over ‘literair surrealisme’ in de praktijk. De auteurs brachten de verbeelding op een andere manier tot uiting dan de Franse surrealisten; ze verkozen een realistische manier om het ongewone weer te geven. De weergave van het surreële gaat hierbij vloeiend over in de werkelijkheid. Deze stijl heeft een belangrijke overeenkomst met het surrealisme dat ontstond ten tijde van het interbellum: het bevrijden van de verbeelding staat centraal. De belangrijkste overeenkomsten tussen ‘De fruitkar’ (Bordewijk) en ‘Dokter Klondyke’ (Hermans) zijn het wegvallen van de grenzen tussen levende wezens en dode voorwerpen, het tot leven komen van het stoffelijke en het samenkomen van droom en werkelijkheid. De hoofdpersonages van beide verhalen ondergaan een geestelijke catharsis. Ze kampen met een zielsconflict en zijn op zoek naar verlossing. Doordat hun gecreëerde wereld in conflict is met de werkelijkheid, zien zij de zaken niet meer scherp. Beide auteurs hanteren een vorm van ‘rationeel surrealisme’. Doordat de grenzen tussen droom en werkelijkheid vervagen, is er in de genoemde verhalen sprake van surrealisme.