Maerlants Zeemonsters. Een onderzoek naar drie hybride zeemonsters in handschriften van Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme in relatie tot de dertiende-eeuwse ‘animal turn’.

Abstract

In de dertiende eeuw vond er een verwetenschappelijking (de ‘animal turn’) van de natuurbeschrijving plaats. Deze werd beïnvloed door onder andere de vertaling van Aristoteles’ zoölogische werken door Michael Scotus (De animalibus, ca. 1220), waardoor Aristoteles’ ideeën herontdekt werden. Het Liber de natura rerum (ca. 1245) van Thomas van Cantimpré kwam uit deze ontwikkeling voort. Deze Latijnse bron werd door Jacob van Maerlant in het Middelnederlands bewerkt: Der Naturen Bloeme (ca. 1270). De ‘animal turn’ is in deze bronnen in verschillende aspecten terug te zien, zoals bijvoorbeeld in de grote hoeveelheid onderwerpen, het systematisch ordenen van deze onderwerpen in ‘boeken’ en de grote hoeveelheid informatie over de onderwerpen zelf. In dit werkstuk is deze verwetenschappelijking na de dertiende eeuw bekeken aan de hand van een casusonderzoek naar de tekst en afbeeldingen van drie hybride zeemonsters in geïllustreerde kopieën van Maerlants tekst, die in de dertiende, veertiende en vijftiende eeuw in de Lage Landen vervaardigd werden. De inhoudelijke informatie verandert in de Der Naturen Bloeme-kopieën weinig. Op tekstueel vlak bestaan enkele varianten, waaraan een gezamenlijke legger voor de Leidse, Berlijns-Weense en Bremense handschriften te herkennen valt. Bij de afbeeldingen is een verandering zichtbaar bij de zeemonnik en zeeridder in de latere handschriften, maar ook dit zou op de gezamenlijke legger terug kunnen gaan. Het gebrek aan eigentijds iconografisch vergelijkingsmateriaal bij de zeemonnik en zeeridder en de overeenkomsten tussen de zeemeerminnen in de handschriften maken het waarschijnlijk dat de beeldtaal van deze twee wezens is afgeleid van de zeemeermin. De ‘verwetenschappelijking’ is in de Der Naturen Bloeme-kopieën niet aan de hand van de tekst en afbeeldingen terug te zien. Dit betekent echter niet dat deze ontwikkeling niet bestond.