Denken over een perfecte harmonieuze samenleving: John Gray en de gevaren van het utopische denken

Abstract

De filosoof John Gray heeft de utopische manier van denken, en het geloof in een utopie, dood verklaard. Het is niet voor het eerst dat dit gedaan wordt. De filosoof Krishan Kumar vroeg zich in 1987 al af: “Can there be anything more commonplace than the pronouncement that, in the twentieth century, utopia is dead – and dead beyond any hope of resurrection?" Gray acht een wederopstanding wel mogelijk, maar schaart zich achter de denkers die in de twintigste eeuw hetzelfde claimden.

De focus in deze scriptie ligt op de kritiek van Gray op het utopisme. Daarbij zal zijn werk Black Mass: Apocalyptic Religion and the Death of Utopia centraal staan. Allereerst zal daarom aandacht worden besteed aan de bronnen van het utopisme en de gevolgen daarvan in de visie van Gray (hoofdstuk 1), om daarna zijn kritiek en alternatief naar voren te brengen (hoofdstuk 2). Vervolgens zal ik ingaan op de traditie van het utopisme (hoofdstuk 3) en het antiutopisme (hoofdstuk 4). Aangezien dit een nogal rijke traditie betreft, heb ik mij beperkt tot de drie klassieke utopieën (Utopia van Thomas More, Het Nieuwe Atlantis van Francis Bacon en De Zonnestad van Tommasso Campanella) en twee modern klassieke antiutopieën (Brave New World van Aldous Huxley en 1984 van George Orwell). Om meer inzicht te krijgen in deze traditie en die in een bredere context te kunnen plaatsen is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van De Erfenis van de Utopie van Hans Achterhuis en Utopia & Anti-Utopia in Modern Times van Krishan Kumar. Aan de hand van deze traditie zal ik een oordeel vormen over de kritiek en het alternatief van Gray (hoofdstuk 5) en daar mijn eigen visie tegenover stellen (hoofdstuk 6). Waar het mij om gaat is in hoeverre het utopisme en de utopische manier van denken vruchtbaar is in het overdenken van sociale en politieke vraagstukken. Met andere woorden: wat heeft het utopisme ons (nog) te bieden? Dat is de sleutelvraag van deze scriptie. Ik zal de these verdedigen en concluderen (hoofdstuk 7) dat het utopisme, juist ook in onzekere en moeilijke tijden, een waardevolle manier van denken is binnen sociale en politieke filosofie. De kritiek van John Gray acht ik niet (geheel) steekhoudend en zijn alternatief komt voort uit een antiutopisch wereldbeeld dat juist geen recht doet aan de utopische traditie en de werkelijkheid.