Het afscheid van de brontekst. Een onderzoek naar de toepassing van het culturele filter bij de totstandkoming van de Nederlandse IKEA catalogus

Abstract

Think Local, Act global. IKEA is het sprekende voorbeeld van een multinational die kiest voor cultuurspecifieke benadering voor het omschrijven van producten die wereldwijd hetzelfde zijn. In Zweden wordt een Engelstalige brontekst gemaakt die wereldwijd in ieder land door het lokale hoofdkantoor wordt vertaald naar de standaardtaal van dat land. De opdracht voor de vertaler: ‘Pas de catalogus aan aan je eigen cultuur’. In dit onderzoek is gekeken naar de toepassing van het zogenaamde culturele filter (House, 2001, 2002) tussen de Engelstalige brontekst en de Nederlandse doeltekst. Daarbij heb ik mij gericht op de dimensie ‘Orientation towards content’ versus ‘Orientation towards person’ (House, 2001,2002) en het gebruik van actiewerkwoorden. Ik heb hiervoor gekozen, omdat IKEA bij de ontwikkeling van haar promotiemateriaal altijd de juiste balans moet zien te vinden tussen aandacht voor het product of aandacht voor de persoon (de lezer). Ter beschikking stonden de teksten van de verschillende fasen van brontekst tot doeltekst van de IKEA catalogus van 2009. De volgende hypothesen zijn geformuleerd: 1. De Nederlandse catalogus is meer georiënteerd op personen dan de brontekst, 2. De Nederlandse catalogus bevat meer actiewerkwoorden dan de brontekst en 3. De Nederlandse IKEA catalogus bevat meer actiewerkwoorden en is meer op personen gericht dan de brontekst. Na analyse bleek voor alle fasen dat de tekst meer op personen georiënteerd is dan op de inhoudelijke informatie. Tevens bleek dat in de brontekst meer gebruik wordt gemaakt van gebiedende wijs en dat deze per fase sterk afneemt. Daarvoor in de plaats is er sprake van een trend dat de gebiedende wijs per fase wordt vervangen door het gebruik van ‘je’ en ‘jij’ in de tekst. Actief taalgebruik wordt gestimuleerd door per fase steeds meer gebruik te maken van actiewerkwoorden zoals koken, sudderen, spelen en knoeien. Met dit onderzoek is aangetoond dat het vertaalproces en het culturele filter niet slechts in het hoofd van de vertaler zit. Inzichtelijk is gemaakt dat de vertaling niet alleen gebaseerd is op het taalgevoel van de vertaler die onbewust een filter toepast, maar dat het een organisatorisch proces is dat per fase door IKEA wordt doorlopen en gedocumenteerd. De voorstelling van de vertaler van hoe de vertaalde tekst eruit moet komen te zien wordt nauwkeurig gecontroleerd en bijgeschaafd daar waar nodig. Vertalen is voor IKEA geen intuïtie, maar een succesvol onderdeel van de bedrijfslogistiek.