Leren van visiteren. Een kwalitatief onderzoek naar de werking en doorwerking van visitaties op het organisationeel leervermogen van publieke professionele organisaties.

Abstract

Overheidsorganisaties hebben een plicht jegens de politiek en maatschappij om optimale resultaten te boeken en daar verantwoording over te kunnen afleggen, omdat overheidstaken (deels) middels publieke gelden worden gefinancierd. De verantwoordingsdruk lijkt alsmaar toe te nemen, door ontwikkelingen als internationalisering, individualisering en mediatisering. De samenleving is kritischer en maatschappelijke verbanden zijn losser; de gezagsverhouding tussen overheid en burger verandert. Voor publieke organisaties met een hoog professioneel karakter – zoals het Openbaar Ministerie (OM) – is het een lastige balanceer-act om enerzijds met de tijdgeest mee te blijven gaan en tegelijkertijd te voldoen aan eisen als stabiliteit, kwaliteit en rechtszekerheid.

Een manier om de buitenwereld meer inzicht te verschaffen in hoe organisaties te werk gaan is de visitatie. Bij een visitatie evalueert en waardeert een onafhankelijke commissie van deskundigen hoe een organisatie presteert en wat aandachtspunten zijn voor prestatieverbeteringen en organisatieontwikkeling. Een visitatie leent zich in beginsel dus goed voor leren. Echter, leidt het niet automatisch tot realisatie van de leerpotentie. Strategisch en/of defensief gedrag of tussenkomst van andere prioriteiten zijn risico’s die een visitatierapport in de bureaula kunnen doen verdwijnen.

Met dit onderzoek is getracht inzicht te krijgen in de relatie tussen visiteren en het leervermogen van een publieke professionele organisatie. De centrale onderzoeksvraag in deze scriptie is: Op welke wijze en onder welke omstandigheden kan een visitatie bijdragen aan het organisationeel leervermogen van een publieke professionele organisatie?

Ter beantwoording van de onderzoeksvraag is literatuur bestudeerd over (organisationeel) leren, leervermogen, de lerende overheid en visiteren. In de theorie wordt benadrukt dat leervermogen een kwestie is van bevorderende en beperkende factoren die zowel leerstructuur als leercultuur beïnvloeden. Teneinde organisationeel leervermogen te versterken, is de opgave om de leerstimuli aan te moedigen en te internaliseren en anderzijds leerblokkades te doorgronden en op te heffen om de kennisstroom binnen een organisatie te optimaliseren en relevante kennis wordt opgeslagen in het organisatiegeheugen. Op basis van de theorie zijn twee conceptuele modellen opgesteld voor leervermogen alsmede de relatie tussen visiteren en leervermogen.

Het empirisch onderzoek is gericht op bij de rechtspraak betrokken organisaties, aangezien de (wetenschappelijke) literatuur vooralsnog gericht is op visitaties in andere publieke sectoren. Middels interviews en documentenanalyse is met nadruk inzichtelijk gemaakt op welke manier het visiteren bijdraagt aan het leervermogen van het Openbaar Ministerie, aangezien het OM recent aan een visitatie is onderworpen. Dat was de nasleep van de commissie Fokkens, die het OM kritisch analyseerde nadat enkele affaires waren blootgelegd. De onderzoeksresultaten tonen aan dat de bijdrage voor het leervermogen meervoudig kan zijn.