Traumatisch verleden ge(re)animeerd: geanimeerde documentaire- en autobiografische films als middel tot representatie en verwerking van trauma

Abstract

Het tot leven wekken van de sluimerende of onderdrukte herinneringen aan een traumatisch verleden is een moeizaam proces dat vele non-fictiefilmmakers getracht hebben te verbeelden. Films over traumatische gebeurtenissen, zoals de Holocaust, maken meestal gebruik van interviews met de betrokkenen en bezoeken de plaatsen waarover ze spreken. Veel minder gangbaar is het gebruik van animatie in non-fictiefilm. Als representatiemiddel ligt het niet direct voor de hand: het kenmerkende aan non-fictiefilm is dat het verwijst naar een werkelijkheid die zijn oorsprong vindt buiten de representatie ervan. Toch kiezen auteurs steeds vaker voor animatie als representatiemiddel voor waargebeurde of ‘serieuze’ onderwerpen, een trend die zich vooral voordoet in documentaire- en autobiografische films. Traumatische gebeurtenissen worden door diens slachtoffers ervaren als onrepresenteerbaar: taal en symboliek schieten tekort om zin en uitdrukking te geven aan de diepingrijpende gebeurtenissen. De articulatie en verwerking van trauma is bovendien geen proces dat het traumaslachtoffer alleen kan ondernemen; dit vereist een toehoorder, waarmee de ervaringen van het slachtoffer voorbij de geïnternaliseerde, individuele beleving kunnen worden gebracht en de toehoorder of toeschouwer deelgenoot wordt gemaakt van deze ervaringen. Trauma cinema, films over ingrijpende gebeurtenissen op persoonlijk en/of collectief niveau, maken een dergelijke verbeelding mogelijk. Het gebruik van animatie hierin opent mogelijkheden om op andere manieren naar iemands trauma te kijken en luisteren. Deze studie onderzoekt welke discursieve middelen het medium animatie verschaft in documentaire- en autobiografische films om tot representatie en verwerking van psychotrauma te komen, en gaat hierbij in op de meest invloedrijke theorievorming over documentaire-, autobiografische en animatiefilm. De bevindingen worden geïllustreerd aan de hand van vijf casestudies. Deze studie zoekt aansluiting bij het veld van onderzoek naar de representatie en verwerking van trauma, en de brede discussies over de rol die media in traumaverwerking kunnen spelen.