De invloed van transparantie

Abstract

Op 1 mei 2022 is de Wet open overheid (Woo) in werking getreden. Een wet met als doel het nog transparanter maken van de overheid in het belang van openbaarheid van publieke informatie (Rijksoverheid, 2021a). Transparantie en de mate van betrouwbaarheid van de overheid die burgers ervaren zijn met elkaar verweven. Op dit moment blijkt uit onderzoeken van Ipsos (2022), NOS (2022) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (2022) dat er geen sprake is van een overheid die vertrouwen wekt bij een meerderheid van de burgers. Het afnemen van het vertrouwen van de burgers in de overheid kan een bedreiging zijn voor de democratische rechtsstaat. Burgers zijn minder geneigd deel te nemen aan democratische processen en worden mede daardoor beperkt in de mogelijkheden om invloed uit te oefenen op de politieke besluitvorming. Dit kan leiden tot een verminderde vertegenwoordiging van de belangen van burgers. In het opzicht van het functioneren van een democratische rechtstaat is het relevant om onderzoek te doen naar het vertrouwen in de overheid en de betrouwbaarheid van de overheid. Naast de afname van het vertrouwen van burgers in de overheid bestaat er in de literatuur onduidelijkheid over de relatie tussen een transparante overheid en een betrouwbare overheid. Enkele wetenschappers bevestigen dat transparantie een positieve bijdrage levert aan het vertrouwen in de overheid van burgers (Bouwman et al., 2020; De Vries et al., 2019; Mabillard, 2022; Scholtes, 2012), andere wetenschappers ontkrachten juist dat transparantie een directe relatie heeft met het voor burgers vergroten van vertrouwen in en de betrouwbaarheid van de overheid (Grimmelijkhuijsen, 2012; Jonkers, 2013; Löfstedt & Way, 2014; Skogan, 2007). Dit onderzoek tracht kennis op te doen over deze relatie en omdat de Woo niet eerder als uitgangspunt is genomen in onderzoek naar deze relatie luidt de onderzoeksvraag van dit kwalitatieve onderzoek als volgt: Wat is de relatie tussen een transparante overheid en een betrouwbare overheid vanuit het perspectief van burgers, onderzoeksjournalisten, vertegenwoordigers van stichtingen en ambtenaren die gebruik maken van de Wet open overheid? Om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag is er in dit onderzoek een literatuurstudie gedaan en zijn er semigestructureerde interviews afgenomen. In de literatuurstudie staan de concepten vertrouwen, betrouwbaarheid en transparantie centraal. De interviews zijn afgenomen bij zes burgers, zeven onderzoeksjournalisten, twee vertegenwoordigers van stichtingen die gericht zijn op rechtsbescherming en het recht op openbaarmaking en vier ambtenaren die allemaal één of meerdere Woo-verzoeken hebben ingediend. Deze onderzoeksgroepen zijn geselecteerd op basis van data over Woo-verzoekers verkregen van vijftien willekeurige overheden die onder de Woo vallen. Met de respondenten wordt individueel in gesprek gegaan over de concepten vertrouwen, betrouwbaarheid en transparantie, welke aspecten zij van belang achten bij deze concepten en de ervaringen die zij hebben met de Woo en de overheid. Uit dit onderzoek zijn verschillende resultaten voortgekomen. Uit het onderzoek komt naar voren dat transparantie van de overheid bijdraagt aan de betrouwbaarheid van de overheid. Het bieden van meer transparantie zorgt voor burgers voor een betrouwbare overheid en vertrouwen in de overheid. De kennis en informatie die door middel van transparantie van de overheid gedeeld worden, dienen daarvoor feitelijk, volledig en toegankelijk te zijn.