Vertelduivels geteld. Een verkennend computationeel onderzoek naar focalisatie

Abstract

In deze scriptie wordt het narratologische concept focalisatie in hedendaagse Nederlandse literatuur verkennend onderzocht op systematische en kwantitatieve wijze. Door middel van een analyse op een gedetailleerd tekstniveau en voor grote delen van een tekst wordt getracht een completer beeld van focalisatie te bewerkstelligen. Daarnaast zou het automatisch herkennen van focalisatie het mogelijk maken om de diachrone ontwikkeling van het concept te bestuderen. De hoofdvraag in dit onderzoek is: ‘Hoe kan focalisatie computationeel onderzocht worden?’

Hiertoe is focalisatie beschreven in vier aspecten: positie van het focaliserende subject, waarneembaarheid van het gefocaliseerde object, aantal objecten en gedetailleerdheid van de waarneming. Een corpus van 1000 romanfragmenten is vervolgens met de hand geannoteerd voor deze aspecten. Enerzijds diende het annoteren als close reading met eigen onderzoeksresultaten, anderzijds is op basis van de annotaties een computermodel getraind op het herkennen van de verschillende aspecten van focalisatie. Vervolgens zijn verschillende manieren vergeleken om de fragmenten numeriek te representeren en zijn logistische regressie en het Nederlandstalige BERT-model ingezet voor de training.

Uit de resultaten van de systematische lezing is gebleken dat interne waarnemers bijzonder vaak voorkomen, terwijl de gedachten van personages niet zo sterk aanwezig zijn als zou worden verwacht van interne waarnemers. Ook worden gefocaliseerde objecten in hoge mate met veel detaillering waargenomen. Gedetailleerdheid blijkt daarbij in hoge mate vatbaar voor interpretatie. Ambiguïteit is daarnaast eerder regel dan uitzondering wanneer focalisatie systematisch wordt onderzocht. Bovendien is de schaal van analyseren een belangrijke factor; wordt focalisatie bestudeerd op hoofdstukniveau, dan levert dat andere resultaten op dan voor fragmenten van 150 woorden.

Het automatisch herkennen van onder meer interne focalisators komt dicht in de buurt van de menselijke oordelen. Het aspect van waarneembaarheid leent zich bovendien goed voor toepassing op onbekende teksten. Een aantal aspecten scoort echter minder goed, waarmee onder meer de complexiteit van lees- en begripsprocessen wordt bevestigd. Gezien de verkennende aard van dit onderzoek leveren de modellen al met al een positief resultaat op. Bovendien maakt dit onderzoek inzichtelijk hoezeer de menselijke hand voortdurend aanwezig is in computationeel onderzoek en dat de schijn van objectiviteit van computers vaak onterecht is.