Licht, transparantie en glans in Jan van Eycks schilderkunst. Een onderzoek naar metafysische en materiële iconografie.

Abstract

Het doel van dit onderzoek is om te bestuderen op welke manier opvattingen uit de middeleeuwse scholastische lichtmetafysica en materiële iconografie kunnen bijdragen aan een vollediger begrip van de symboliek van licht, transparante materialen en glans in de schilderkunst van Jan van Eyck. In de bestudering van de symbolische betekenis van deze motieven in de vroegnederlandse schilderkunst hebben onderzoekers op verschillende momenten in de tijd een interpretatie voorgesteld die gebaseerd is op denkbeelden uit de middeleeuwse scholastische lichtmetafysica. In recente publicaties over de mogelijk symbolische interpretatie van licht en de effecten die ontstaan als gevolg van zijn interactie met de omgeving – zoals glans, transparantie en reflectie – is bovendien een materiële iconografie voorgesteld die de metafysische interpretatie verwerpt, of hiermee wordt gecombineerd. Om te onderzoeken op welke manier concepten uit de middeleeuwse lichtmetafysica en materiële iconografie kunnen bijdragen aan een vollediger begrip van de symboliek van licht, transparantie en glans in Jan van Eycks schilderkunst, wordt in de eerste plaats bestudeerd wat de wordingsgeschiedenis en inhoud van de middeleeuwse scholastische lichtmetafysica is. Hieruit blijkt dat de middeleeuws-christelijke lichtmetafysica te herleiden is tot principes uit de laatantieke neoplatoonse filosofie, en dat het middeleeuws kunstbegrip gerelateerd is aan de metafysische kwaliteiten van licht. De geschriften van abt Suger van Saint-Denis maken deze relatie op sprekende wijze inzichtelijk. In de tweede plaats worden publicaties bestudeerd die betrekking hebben op de aanwezigheid van een metafysische betekenislaag in de vroegnederlandse schilderkunst, en worden de belangrijkste argumenten die hiervoor pleiten uiteengezet. Tevens wordt aandacht besteed aan publicaties waarin een materieel-iconografische interpretatie van licht en zijn effecten in de vroegnederlandse schilderkunst wordt voorgesteld. Hieruit zal blijken dat een materiële en metafysische iconografie elkaar niet per definitie uitsluiten, maar dat zij ook als aanvulling op elkaar ingezet kunnen worden. In de derde plaats zal aan de hand van De aanbidding van het Lam Gods en Madonna met kanunnik Joris van der Paele worden betoogd dat een combinatie van opvattingen uit de metafysische en materiële iconografie de moderne beschouwer in staat stelt de complexe, vaak gelaagde symbolische betekenis van licht, transparantie en glans in Jan van Eycks schilderkunst vollediger te begrijpen. Ten slotte worden de belangrijkste bevindingen uit bovenstaande onderdelen samengevat om een antwoord te formuleren op de onderzoeksvraag, en zullen suggesties worden gedaan voor vervolgonderzoek.