Dans om het gouden kalf. Het Bijbelverhaal in de Nederlandse schilderkunst in de periode 1530-1700

Abstract

Het Bijbelverhaal ‘dans om het gouden kalf’ gaat over afgoderij, het aanbidden van een valse god. De Israëlieten aanbidden het gouden kalf en ongehoorzamen God. In de Nederlanden is dit verhaal door kunstenaar Lucas van Leyden (1494- 1533) in ca. 1530 voor het eerst afgebeeld in de schilderkunst. In deze periode nemen de religieuze twisten in West-Europa toe. In 1566 leidt dit tot een kantelpunt met de Beeldenstorm. Hervormers als Luther, Erasmus en Calvijn uitten kritiek op afgoderij, beeldverering en de misbruik van afbeeldingen. In de zeventiende eeuw zijn meer Nederlandse schilderijen gemaakt met het thema de dans om het gouden kalf. Hoe verhouden deze schilderijen zich tot de Beeldenstorm? Om deze reden staat de volgende onderzoeksvraag centraal: ‘In hoeverre kunnen verbeeldingen van het Bijbelverhaal ‘Dans om het gouden kalf’ uit de zestiende en zeventiende -eeuwse Nederlandse schilderkunst in verband worden gebracht met de doorwerking van het iconoclasme?’ De selectie Nederlandse schilderijen met als thema de dans om het gouden kalf uit de zestiende- en zeventiende eeuw tonen onderling zowel overeenkomsten als verschillen. Sommige kunstenaars hebben het gouden kalf op de voorgrond afgebeeld, terwijl andere kunstenaars het kalf op de achtergrond van het schilder hebben geplaatst. Middels visueel en iconografisch onderzoek blijkt dat sommige kunstenaars het Bijbelverhaal hebben aangegrepen om een feestende menigte vol zonde en wereldse verleiding af te beelden. De verbeelding van het Bijbelverhaal in de Nederlandse schilderkunst toont veel picturale overeenkomsten met het populaire zeventiende -eeuwse feestthema, het Bijbelverhaal ‘de verloren zoon’ en het gezegde ‘zonder wijn en eten bevriest de liefde’. De verleidelijke vrouw is een opvallend aspect en wortelt zich in het ‘verraad’ van Eva tijdens de zondeval, de oerlist van de vrouw. Aan de hand van eigentijdse schildertraktaten blijkt dat kunstenaars zich bewust waren van de verleidelijke krachten van kunst en welk effect een schilderachtige werkelijkheid heeft op de toeschouwer. Gesteld kan worden dat de schilderijen waarbij de feestvierende en verleidelijke Israëlieten op de voorgrond zijn afgebeeld nauwelijks in verband kunnen worden gebracht met het iconoclasme. Het is aannemelijk dat de schilderijen waarbij de dans om het gouden kalf op de voorgrond is afgebeeld, zonder elementen van verleiding, wel een zekere doorwerking tonen van het iconoclasme.