Traditie, variatie en artistieke vrijheid : Het ‘Offer van Isaak’ in de Nederlandse Bijbelvertalingen en de Hollandse schilder- en prentkunst van 1540 tot 1640

Abstract

Deze scriptie onderzoekt de invloed van Nederlandse bijbelvertalingen in de periode 1540-1640 op Hollandse kunstenaars met als uitgangspunt Genesis 22 (‘het offer van Isaak’). Daarbij is gekeken naar de vertaalde Nederlandse tekst uit een bepaalde grondtaal, zoals het Latijn of Duits, en zijn iconografische kenmerken uit deze vertaalde tekst geanalyseerd en vergeleken met de bijbehorende houtsnede bij de passage. Deze houtsnede wordt daarnaast weer vergeleken met Hollandse kunstwerken die rond dezelfde tijd zijn vervaardigd als dat de betreffende bijbeluitgave uitkwam. Er worden vijf bijbels besproken: de Liesveltvertalingen (1535 en 1542), de Leuvense Bijbel (1548), de Deux-Aesbijbel (1562) en de Statenbijbel (1637). Zodoende wordt er een ontwikkeling geschetst van de uitbeelding van ‘het offer van Isaak’ in zowel de bijbelprenten als schilderijen, tekeningen en prenten door kunstschilders in deze periode, beginnend bij Lucas van Leyden en eindigend bij Rembrandt van Rijn Uit de analyses en vergelijkingen van de bijbels met de illustrerende houtsnedes en daarna de schilderijen van enkele Hollandse meesters komt naar voren dat de invloeden van de bijbelvertalingen eigenlijk vrij beperkt zijn. De iconografische traditie, zoals deze in de vijftiende eeuw in Nederland bestond door onder meer de Biblia Pauperum en de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant, hadden aan het begin van de zestiende eeuw de meeste invloed op kunstschilders als Lucas van Leyden en Cornelis Engebrechtsz. Deze iconografische traditie maakte een ontwikkeling door gedurende de zestiende eeuw die een toppunt bereikte aan het begin van de zeventiende eeuw met Pieter Lastman en halverwege de zeventiende eeuw met Rembrandt van Rijn. De Nederlandse bijbelvertalingen hadden echter weinig invloed op deze iconografische ontwikkeling onder Nederlandse kunstenaars. Het waren vooral de artistieke vrijheden die de kunstenaar zich permitteerde door zijn eigen verbeeldingskracht te gebruiken en daarnaast gebruik te maken van verscheidene elementen uit de eeuwenoude iconografische beeldtraditie, die bijdroegen aan deze ontwikkeling. De Nederlandse bijbelvertalingen kunnen echter worden gezien als een onderdeel in dit artistieke proces van de kunstenaar, maar werden lang niet altijd in dezelfde mate toegepast in de iconografie van een schilderij.