De balans tussen ethiek en esthetiek bij de representatie van collectief trauma : Hoe de kunstwerken van Boltanski, Bruguera en Bartana herinnering, empathie en shock teweegbrengen bij de beschouwer

Abstract

De aanleiding voor dit onderzoek is het kunstwerk Tashlikh (Cast Off) van Yael Bartana, waarin ze verschillende collectief traumatische gebeurtenissen verbeeldt. Naar mijn mening heeft Yael Bartana met dit kunstwerk de balans tussen ethiek en esthetiek gevonden. Het valt mij op dat de artistieke ervaring vaak lijkt te ontbreken in kunstwerken over maatschappelijke problematiek. Daardoor komen deze kunstwerken op mij over als te letterlijk of te simplistisch. Deze sociaal-geëngageerde kunstenaars kiezen ervoor de esthetische ervaring ondergeschikt te maken aan de maatschappelijke of politieke boodschap. Yael Bartana weet, mijns inziens, in het kunstwerk Tashlikh, Cast Off (2017) deze twee elementen elkaar te laten versterken. Bij mij rees de vraag of het misschien deze balans tussen esthetiek en ethiek is die maakt dat dit kunstwerk zo sterk werkt. Deze vraag vormde de aanleiding voor mijn onderzoek. Hoe kunstenaars in hun kunstwerken collectief trauma verbeelden bleek een interessant invalshoek om deze balans te onderzoeken. Bij het opmaken van deze balans ga ik uit van de visie van kunsthistorica Claire Bishop op ethiek en esthetiek. Bij het representeren van collectief trauma in een kunstwerk krijgt een kunstenaar namelijk in hoge mate te maken met ethische en esthetische dilemma’s. Er is veel discussie over hoe deze collectief traumatische situaties in kunstwerken gerepresenteerd zouden kunnen worden. Bij de beoordeling van deze kunstwerken beroept men zich op ethische of esthetische argumenten. De ethische en esthetische balans van het kunstwerk is hierdoor dikwijls verbonden aan het psychologische effect dat het kunstwerk heeft op de beschouwer. Om dit te onderzoeken heb ik mezelf de volgende onderzoeksvraag gesteld: Welke psychologische effecten kunnen kunstwerken over collectief trauma teweegbrengen bij de beschouwer en hoe kunnen deze effecten verklaard worden vanuit een ethisch of esthetisch perspectief? Omwille van de beperkte lengte van dit onderzoek staan er drie psychologische effecten centraal: herinnering, empathie en shock. Deze staan centraal in discussies over wat moreel of esthetisch gezien verantwoord is bij representaties van collectief trauma. De verschillende manieren waarop kunstwerken de beschouwer kunnen betrekken bij collectief trauma werd onderzocht aan de hand van diverse kunstwerken van de kunstenaars Christian Boltanski, Tania Bruguera en Yael Bartana.