Kijken naar 'Hollands licht': Licht, lucht en landschap en het beeld van de zeventiende-eeuwse Hollandse landschapschilderkunst in latere eeuwen.

Abstract

De notie dat het licht in Holland anders is dan elders in de wereld, is afkomstig uit de negentiende eeuw. In die tijd zochten veel landen naar een nationale identiteit waarin hun land, volksaard, en cultuur verbonden werden. Veel Franse en Engelse schrijvers en schilders bezochten en beschreven Nederland gedurende die eeuw, en het was dankzij deze aandacht dat de Nederlanders zelf ook steeds bewuster op zoek gingen naar een eigen identiteit. De trots voor het vaderland richtte zich met name op de zeventiende-eeuwse geschiedenis en de schilderkunst uit die tijd, de gezien werd als een brug tussen het verleden en het heden dankzij de realistische weergave van het land, het leven en het algehele karakter van die tijd, die men in de eigen tijd maar al te graag terugzag. Aan het eind van de negentiende eeuw kregen zowel de buitenlandse reizigers, als de Nederlanders zelf het idee dat het licht in Nederland bijzonder was. De eigentijdse schilders die met dit ‘Hollandse licht’ in verband werden gebracht, waren de schilders van de Haagse School. Omdat het licht bij het Nederlandse land hoorde, en de zeventiende-eeuwers dat land zo realistisch hadden weergegeven, trok men de conclusie dat dit ‘Hollandse licht’ ook in die typisch Nederlandse schilderijen als de landschappen van Jacob Van Ruisdael te zien was. Deze anachronistische projectie van een negentiende-eeuws begrip op de zeventiende eeuw werkt ook in ons huidige beeld van het Hollandse landschap en de zeventiende-eeuwse landschapschilderkunst door. In de documentaire Hollands Licht (2003) spreken enkele hedendaagse kunstenaars over het ‘Hollandse licht’ waar zij hun inspiratie uit halen, en beschrijven wat zij zo kenmerkend vinden aan dit licht. Voor de meeste van hen is het de veranderlijkheid van het licht, veroorzaakt door het water op het land en in de atmosfeer, die het zo bijzonder maakt. Verandering is dan wel goed te vangen op bewegend beeld in een documentaire, maar die karakterisering is niet voldoende voor de beschrijving van een statisch beeld op een schilderij. De kunsthistorici die aan het woord zijn, zijn dan ook terughoudender in hun beweringen over ‘Hollands licht’, wat waarschijnlijk mede wordt ingegeven door de nationalistische connotaties die het woord draagt, die vandaag de dag niet meer courant zijn.