Over 'artisten' en burgerjongens; de moderne kunstenaar als personage

Abstract

Bij de gedachte aan de moderne kunstenaar komt al snel het beeld op van de excentriekeling, die zowel in leven als werk een uitzonderlijke visie uitdraagt. Grote kunstenaars uit het verleden worden voorgesteld als figuren die tijdens hun leven geen werk verkochten en een armoedige dood stierven. Dit beeld geeft niet alleen een geromantiseerd beeld van het kunstenaarsschap weer, het is ook een uitermate modern beeld van de kunstenaar. De kunstenaar als geniale uitzonderingsfiguur is een ideaalbeeld dat in de loop van de achttiende en negentiende eeuw tot stand is gekomen. De opvattingen over de moderne kunstenaar komen echter niet uit de lucht vallen. Ze zijn een gevolg van grote maatschappelijke veranderingen. De opkomst van de moderne maatschappij heeft zijn wortels in de Verlichting. De traditionele dogma’s, uitgedragen door de kerk en de staat, waren eeuwenlang een onwankelbare grond voor de gehele maatschappij. God heeft hierin de hoogste autoriteit en behelst de waarheid als een entiteit buiten de mens. De kerk en de staat leggen de verschillende hiërarchische lagen van de maatschappij bijbehorende gedragsregels op, gericht op deze bovenwereldlijke waarheid. Wanneer de rationaliteit haar intrede doet, komt het idee op dat de mens zelf de waarheid kan achterhalen. Door het toepassen van rationele modellen op basis van eigen waarnemingen kan de mens tot kennis komen. Deze wending naar het innerlijk van de mens geeft de mens een machtige positie, omdat zij nu zeggenschap krijgt over zichzelf en de wereld. Dit leidt tot een enorme ommekeer in de maatschappij. Bestaande structuren worden niet meer als vanzelfsprekend aangenomen, maar bevraagd. De oude hiërarchische indeling van de maatschappij houdt geen stand meer en de weg wordt vrijgemaakt voor een maatschappij waarin alle mensen in principe gelijk zijn. De Franse Revolutie betekent een hoogtepunt in deze maatschappelijke omwentelingen in Europa. In de westerse maatschappij breekt de democratie door als ideale staatsvorm. De kunstenaar neemt binnen deze nieuwe maatschappij een bijzondere positie in. De kunstenaar lijkt zich in tegenstelling tot de rest van de maatschappij juist af te zonderen. De belangstelling voor het innerlijk van de mens leidt tot een gevoelscultus in de kunst, waarbij het autonome genie de hoogste waarde krijgt toegekend. Het genie geniet een enorme vrijheid en rekt de subjectiviteit tot het uiterste. Nathalie Heinich stelt in L’ élite artiste zelfs dat de moderne kunstenaar een nieuwe elite gaat vormen. Niet alleen de kunstenaars/auteurs, het gehele literaire systeem verschuift zich richting een autonome entiteit binnen de maatschappij. Maar wat is de betekenis van de kunst, als zij zich afkeert van de maatschappij? Gek genoeg lijkt juist de afkeer van de maatschappij te leiden tot een nieuw zingevend kader, waarbinnen de kunst een bindende functie vervult. De kunstenaar zelf krijgt een goddelijke status, mede vanwege deze samenbindende vermogens. De nieuwe rol van de kunstenaar is geen eenvoudige rol. De moderne literatuur kenmerkt zich al vroeg door het verschijnen van kunstenaarsroman. Romans, waarin het leven van een kunstenaar centraal staat. De kunstenaarsroman is een medium bij uitstek voor reflectie op de nieuwe positie van de kunstenaar. Tegelijkertijd draagt de kunstenaarsroman bij aan de constructie van de nieuwe kunstenaarsmythe. In deze scriptie wil ik aan de hand van de analyse van verschillende kunstenaarsromans laten zien hoe het nieuwe beeld van de kunstenaar en zijn positie in de maatschappij literair verbeeld wordt.