Beleid in de tentoonstelling: een confrontatie tussen beleid en praktijk in een horizontaal kunstenveld. Een casestudy naar het beleid en de tentoonstellingen van het Van Abbemuseum en de Europese museumconfederatie L’internationale

Abstract

In deze samenvatting zijn de precieze analyses uit het onderzoek achterwege gelaten en is er gekozen om de onderzoeksopzet te beschrijven en een bondige opsomming van de belangrijkste uitkomsten weer te geven.

In het huidige kunstenveld hebben kunstinstituties te maken met een aantal crises. Deze crisis zijn voor een groot gedeelte onzichtbaar voor de bezoeker. Toch verhoudt het museum voor moderne en hedendaagse kunst zich tot politieke en maatschappelijke problemen. Zoals gezien heeft het museum te maken met een institutionele crisis, een democratische crisis en is de kunstensector onderhevig aan het repressief liberalisme waar financiële kwantificeerbaarheid er toe leidt dat kritische kunstwaarden aan invloed inboeten. Chantal Mouffe en Pascal Gielen beschrijven in hun theorieën hoe aan de verschillende crises het hoofd geboden kan worden en welke potenties het museale domein kent om de problemen op te lossen en de toekomst tegemoet te treden. Het belangrijkste hierbij is dat het museum een nieuwe aangescherpte maatschappelijke rol gaat vertolken waardoor deze zich beter verhoudt tot de huidige maatschappij. Hiërarchische structuren moeten daarbij steeds meer plaats maken voor open en meervoudige domeinen. Een museum voor hedendaagse kunst verhoudt zich op verschillende manieren tot de omgeving. Vanwege de veranderingen in het museale domein door de afbrokkeling van traditionele hiërarchieën vindt er een steeds verdere verschuiving plaats richting het tentoonstellen. Curating en tentoonstellen is steeds meer centraal komen te staan in het bepalen van museale waarden en speelt een belangrijke rol in de wisselwerking tussen instituut en omgeving. De bemiddeling van curating en is een instrument geworden om de begrenzingen van een museum als kunstinstitutie mee te overstijgen. Twee tentoonstellingen die plaatsvonden in het Van Abbemuseum binnen het programma van L’internationale zullen in dit onderzoek worden uitgelicht en onderworpen aan een beperkte discoursanalyse op basis van de tekstuele reconstructie van deze tentoonstellingen. Ten eerste Bekentenissen van de Imperfecte 1848 – 1989 – vandaag (22/11/2014 - 22/02/2015) omdat deze tentoonstelling plaatvond in de eerste fase van het bestaan van het verbond. Ten tweede de tentoonstelling De jaren 80, begin van het nu? (16/04/2016- 25/09/2016). Deze vond recenter plaats en weerspiegelt het beleid van het museum en de activiteiten van het verbond in een gevorderd stadium. De hieruit voortgekomen inzichten en observaties zullen worden afgezet tegen het beleid van het Van Abbemuseum en L’internationale dat in een apart hoofdstuk uiteen zal worden gezet. De centrale onderzoeksanalyse spitst zich toe op de confrontatie tussen het beleid en de tentoonstellingen zoals gecommuniceerd door het museum. De hoofdvraag die centraal komt te staan luidt: Op welke manier verhoudt het beleid van het Van Abbemuseum zich tot de praktijk van de tentoonstellingen en vice versa en welke spanningen worden er hierdoor zichtbaar? De opbouw van het onderzoek ziet er als volgt uit: eerst zal ik de hedendaagse kunstinstitutie beschrijven en de wijze waarop deze zich in een steeds meer horizontaal kunstenveld manifesteert. Vervolgens wordt de huidige praktijk van tentoonstellingen en curating uiteengezet om te tonen hoe een tentoonstelling invulling krijgt en wordt gebruikt al institutioneel instrument. Daarna volgt de casus waarin een beschouwing en analyse van het recente beleid van het Van Abbemuseum en L’internationale plaatsvindt. Ten slotte volgt de uiteenzetting van de twee eerder genoemde tentoonstellingen die binnen het verbond L’internationale in het Van Abbemuseum zijn georganiseerd. Deze zullen worden geconfronteerd met het beleid om de relatie tussen beide te duiden en de spanningen zichtbaar te maken. De meest recente beleidslijnen van het Van Abbemuseum laten zich als volgt samenvatten: er is speciale aandacht voor het lokale en globale aspect waarbij Eindhoven moet worden gepresenteerd in het buitenland. Het museumbeleid en de inhoudelijke plannen en praktijk staan in nauw verband met elkaar. Agentschap, transparantie en verspreiding zijn sleutelbegrippen in de benadering van de huidige samenleving. Dialoog en debat moeten worden bevorderd in de museale ruimte. Deze beleidslijnen zijn op zichzelf begrippen die zowel impliciet als expliciet zijn te verbinden aan horizontale waarden. Door het aansluiten bij de Europees museumverbond L’internationale dat in 2013 werd opgericht stelde het Van Abbemuseum zich nadrukkelijk in een globale context. Het beleid van L’internationale laat zich als volgt kenmerken: het lokale en globale dienen aan elkaar verbonden te worden binnen het kader van non-hiërarchisch gedecentraliseerd internationalisme. Leden zijn globaal verbonden en lokaal gesitueerd. De nadruk wordt gelegd op de duurzame uitwisseling van gedeeld Europees erfgoed. Institutionele kritiek en democratisering moet worden bevorderd alsmede andere verheffende emancipatoire thema’s. L’internationale verzet zich tegen het repressief liberalisme en de gedraging van de kunstinstitutie als kapitalistisch instrument. Er wordt gestreefd naar een duurzame relatie tussen heden en verleden. Ten slotte gaat L’internationale in de praktijk op zoek naar nieuwe perspectieven op de Europese Unie en de Europese samenleving. In de confrontatie van het beleid met de tentoonstelling spreekt een constante spanning tussen ideologisch gedreven motieven die voornamelijk voortkomen uit de internationale verbindingen en cultuurtheorie. Grootse concepten worden in het beleid uiteen gezet die in de praktijk geforceerd overkomen. Nieuw soort invullingen van tentoonstellingen als instrument voor de herdefinitie van de museale ruimte zijn interessant om mee te experimenteren, maar dienen zorgvuldig uitgelegd te worden aan een (lokaal) publiek. Een museum voor hedendaagse kunst positioneert zich uiteraard op basis van de ontwikkelingen van de hedendaagse kunst, maatschappij en politiek maar moet om enigszins een balans te houden met de lokale culturele inbedding zich niet in te hoge mate vereenzelvigen met deze ontwikkelingen. Immers is een museum in dynamische zin onderhevig aan de veranderingen en belichaamt het museum ze niet. De kunsttheoretische concepten die voortkomen uit globale ontwikkelingen zijn bruikbaar, maar zijn geen doel op zichzelf. Op dit moment laat het Van Abbemuseum zich te zeer leiden door het intrinsiek maken van de ontwikkelingen en is de ambitie dit te doen vaak groter dan het institutionele draagvlak van de praktijk. Voorts wordt deze ambitieuze koers gedreven door het willen creëren van een duurzame maatschappelijke betrokkenheid en democratisering die zich moet laten leiden door de eigen praktijk. Echter is het deze praktijk die vooralsnog onvoldoende toereikend is voor de gelijktijdige verankering in de eigen omgeving. In die zin is ook de deelname aan L’internationale nog geen oplossing voor de crises die het museum probeert te overwinnen en de wijze waarop beleid en praktijk elkaar dienen. Op dit moment is het duidelijk dat er op basis van de ontwikkelingen in het horizontale kunstenveld veel mogelijk is om de museale ruimte te herdefiniëren en is het Van Abbemuseum als deelnemer van L’internationale een interessant onderzoeksobject voor de verkenning rondom deze thematiek. In het beleid en de praktijk van het Van Abbemuseum blijkt dat er nog geen precieze werkwijze is gevonden om invulling te geven aan de verschillende rollen die het museum in zijn vernetwerking vertolkt.