Vertelperspectief in boek en film. Een analyse van het vertelperspectief in Herman Kochs ‘Het Diner’ en de gelijknamige film

Abstract

Een vaak gehoorde opmerking over boekverfilmingen is: “Het boek was beter”. Binnen adaptatiestudies ziet men het tegenwoordig echter als weinig zinvol om zo’n duidelijk waardeoordeel aan een vergelijking tussen boek en film te verbinden. Ook analyses in hoeverre het verhaal volledig wordt vertaald naar een ander medium (getrouwheidskritiek) worden weinig meer uitgevoerd. Tegenwoordig kijkt men hoe de verschillende eigenschappen van media worden ingezet om verhalen te vertellen en hoe deze van elkaar verschillen. Dit onderzoek sluit aan bij deze recente benadering, die onder meer wordt aangemoedigd door de Amerikaanse filmwetenschapper Robert Stam.

Ik heb het vertelperspectief van de roman Het Diner (geschreven door Herman Koch) vergeleken met het vertelperspectief van de gelijknamige film (geregisseerd door Menno Meyjes). Ik heb een formele analyse uitgevoerd op twee filmsequenties en op vier hoofdstukken uit het boek. In deze analyse stonden drie concepten centraal: vertelinstantie, focalisatie en metalepsis. Deze begrippen komen voort uit de structuralistische theorie van de Franse literatuurwetenschapper Gérard Genette. De vertelinstantie is ‘hetgene dat vertelt’, terwijl de focalisatie te maken heeft met de manier waarop de lezer/kijker het vertelde gepresenteerd krijgt. Focalisatie is de manier waarop waarnemingen gedeeld worden: door wiens blik wordt de verhaalwereld waargenomen? Het derde concept, metalepsis, houdt de drempelovergang tussen verschillende verhaalniveaus in.

Uit de analyse bleek dat de vertelinstantie zich verschillend manifesteerde in beide media, door de verschillende eigenschappen die boeken en films bezitten. Zo was er in de film een onder- scheid wat subjectiviteit betreft tussen de verteller op het beeldspoor en de verteller op het geluidsspoor, terwijl de vertelinstantie in het boek minder gelaagd was. Daarnaast bleek dat de focalisatie sterk overeenkwam in het boek en de film: er was in beide gevallen sprake van één standvastige focalisator. Van metalepsis was daarentegen sprake in één moment binnen de geanalyseerde sequentie, terwijl deze in het boek minder duidelijk aanwezig was. Waar het in de film voor de personages mogelijk was om naar de extradiëgetische verhaalwereld te verwijzen, leek het in het boek juist mogelijk te zijn voor lezers om de intradiëgetische wereld te betreden.