Maatschappij van wantrouwen: negatieve christelijke beeldvorming over Joden in het Boek van de wraak Gods

Abstract

In deze scriptie kijk ik naar christelijke beeldvorming ten aanzien van Joden in de late middeleeuwen en naar de rol van Joden in de laatmiddeleeuwse Europese maatschappij. Beginnend op macroniveau laat ik in het eerste hoofdstuk zien hoe zich vanaf het einde van de elfde eeuw een sociaal klimaat ontwikkelt waarbinnen Joden in toenemende mate gewantrouwd en negatief gerepresenteerd worden. Soms blijft het niet bij representatie en leiden anti-Joodse sentimenten tot concrete vervolgingen. Aan het eind van mijn eerste hoofdstuk bevinden we ons halverwege de veertiende eeuw, wanneer de uitbraak van de Zwarte Dood in Europa op veel plaatsen gepaard gaat met pogroms tegen Joden.

In het tweede hoofdstuk spits ik me toe op de pogroms die in de Zuidelijke Nederlanden plaatsvonden. Ik doe dit aan de hand van een historiografisch debat over de schuldvraag. Centraal staan de visies van Karel Meinsma en Christoph Cluse: Meinsma betoogt dat de flagellanten (christelijke geselbroeders die rondtrokken ten tijde van de Zwarte Dood en de pogroms) verantwoordelijk waren voor de pogroms in de Zuidelijke Nederlanden, Cluse gaat daartegen in. Ik zal kritisch reflecteren op de these van beide auteurs, maar het is niet mijn bedoeling zelf conclusies te trekken met betrekking tot de schuldvraag. Ik gebruik het debat primair om de koppeling te maken tussen het eerste en het derde hoofdstuk. Waar de these van Meinsma past in de behandeling van negatieve christelijke beeldvorming over Joden, sluit Cluses betoog aan bij een bespiegeling uit hoofdstuk één, over de rol van lokale autoriteiten in tijden van crisis.

In het derde hoofdstuk blijf ik in de Zuidelijke Nederlanden, maar concentreer ik me weer volledig op christelijke beeldvorming over Joden. Aan de basis van dit afsluitende hoofdstuk ligt een primaire bron, het Boek van de Wraak Gods (geschreven in de Zuidelijke Nederlanden ten tijde van de Zwarte Dood), dat een negatieve christelijke visie op Joden en Joodse religie tentoonspreidt. Ik zal betogen dat het Boek van de Wraak Gods aansluit bij een stroom van christelijke moreel-didactische literatuur, die vanaf het begin van de twaalfde eeuw op gang komt. Het is waarschijnlijk dat er een duidelijk verband bestaat tussen deze stroom van literatuur en de ontwikkeling van een sociaal klimaat van wantrouwen ten aanzien van Joden (zoals geschetst wordt in hoofdstuk één). Het doel van deze scriptie is om de koppeling te maken tussen negatieve beeldvorming over Joden op macro-en op microniveau. Ik wil laten zien dat een uitgelezen voorbeeld van anti-Joodse literatuur (namelijk het Boek van de Wraak Gods) niet los gezien kan worden van een brede voedingsbodem van anti-Joodse sentimenten die zich vanaf het begin van de twaalfde eeuw sterk ontwikkelt.

Voor deze scriptie maak ik gebruik van een recente Nederlandse vertaling van het Boek van de Wraak Gods. In het eerste hoofdstuk hanteer ik onder andere de inzichten van de gerenommeerde historici Robert Ian Moore en Robert Chazan. Het tweede hoofdstuk baseer ik op de contrasterende historiografische theses van Karel Meinsma en Christoph Cluse. Behulpzaam in het derde hoofdstuk is niet alleen het Boek van de Wraak Gods, maar ook een uitgebreid veertiende-eeuws literatuuroverzicht van Neerlandicus Frits van Oostrom.