Vrolijk voorwaarts! Raden Adjeng Kartini en Joop ter Heul op het pad der emancipatie.

Abstract

Samenvatting

De brievenbundel Door duisternis tot licht (1911) van Raden Adjeng Kartini en het dagboek van Joop in de Joop ter Heul-serie (1919) van Cissy van Marxveldt zijn werken die zo op het eerste oog zeer verschillend zijn. Het gaat immers om non fictioneel proza en een fictionele roman. Maar iets overeenkomstigs in toon en stijl van de werken nodigde uit om ze in deze scriptie met elkaar te vergelijken. De verwachting is dat zo’n vergelijking meer verschillen dan overeenkomsten oplevert maar de werken hebben veel gemeenschappelijks. Het gaat om twee jonge vrouwen die een ontwikkelingsproces naar volwassenheid, een Bildung, doormaken. In beide gevallen is dat proces dat zich kenmerkt door een bewegen tussen enerzijds verzet tegen het traditionele en anderzijds de aanpassing daaraan, opgetekend. De tekstvormen waarin dat gedaan is – de brief en het fictieve dagboek – geven een suggestie van authenticiteit. Maar uit onderzoek naar beide tekstvormen blijkt dat het in beide gevallen juist niet gaat om authentieke uitingen maar om tekstuele constructies. Door tekstanalyse wordt blootgelegd hoe in beide bronnen die constructies in elkaar zitten en waar eventueel ruimte is voor authenticiteit. Een andere overeenkomstigheid is het feit dat beide personages zich konden ontwikkelen dankzij emancipatie. In de tijd van Kartini leefden er nieuwe ideeën over vrouwenemancipatie en het fenomeen van de New Woman, daarnaast kwam het antikolonialisme op met de daaruit voortkomende ethische politiek die ontwikkeling en zelfstandigheid van de inheemse bevolking in de koloniën voorstond. Kartini had als grote uitzondering onderwijs genoten en sprak zowel Nederlands als Maleisisch. Zij zag in dat de emancipatie in Nederlands-Indië tweeledig moest zijn: verbetering van de positie van vrouwen en ontwikkeling van de hele bevolking. Onderwijs was in beide gevallen de sleutel om dat te bereiken. In de tijd van Joop zijn de eerdergenoemde emancipatoire ideeën meer naar de achtergrond verschoven, onderwijs voor meisjes was gemeengoed geworden. In deze tijd speelt de emancipatie van arbeiders een rol. Door de moderne techniek zijn nieuwe beroepen ontstaan die bij uitstek geschikt gevonden worden voor vrouwen. Zij kunnen hierdoor een eigen inkomen verdienen en onafhankelijk zijn, maar dat levert problemen op in de traditionele man-vrouw verhouding. Bovendien is de rol van arbeid anders in de verschillende sociale klassen. De historische context waarin de verschillende vormen van emancipatie leefden, maakt dat de casussen elk een ander tijdsbeeld weerspiegelen. De innerlijke vorm van emancipatie, het ontdekken van de eigen identiteit met vallen en opstaan is tijdloos, daarin komen de werken overeen.