Het Enschedese bioscoopwezen tijdens de Tweede Wereldoorlog

Abstract

Er bestaat relatief weinig onderzoek naar het bioscoopwezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. De plaatsen die niet aan bod komen in deze onderzoeken zijn de plaatsen die nabij of aan de grens van Duitsland liggen. In deze plaatsen veranderde de relatie met Duitsland in relatief korte periode drastisch: waar Duitsland eerst een buurland was, werd het vervolgens de vijand en daarna zelfs de bezetter. In deze scriptie vindt een historisch onderzoek plaats naar de gevolgen van de bezetting voor het bioscoopwezen in de grensplaats Enschede. Er wordt voornamelijk gebruik gemaakt van primaire bronnen die iets kunnen vertellen over het bioscoopwezen in Enschede. Het grootste gedeelte van de data bestaat uit de filmprogrammering. Er worden vijf perioden tussen 1940-1943 onderzocht.Bestaande literatuur laat zien dat het bioscoopbezoek tijdens de Tweede Wereldoorlog hoog lag, dat er sprake was van incidenteel verzet, met name tegen duidelijk herkenbare Duitse en/of antisemitische propaganda, dat vooral films met bekende acteurs en regisseurs geliefd waren, en dat er bioscopen waren die zich in hun programmering onderscheiden door meer dan andere bioscopen andere dan Duitse films te vertonen. Wanneer de onderzoeksresultaten worden vergeleken met dit historiografisch kader, wordt dit beeld grotendeels beaamd. De bezetting van Enschede had directe gevolgen voor de eigenaren van de Enschedese bioscopen Alhambra en Cinema Palace. Ondanks de poging van Lievenboom en Serphos om via een schijnverkoop hun bioscopen te behouden, werden de bioscopen uiteindelijk onteigend en overgenomen door de Duitsers. De bioscopen Alhambra en Cinema Palace wisselden drie maal van eigenaar en elke eigenaar had een onderscheidende filmprogrammering. Net als in het onderzoek van Bordewijk, verschilde de filmprogrammering van de niet overgenomen Schouwburg-bioscoop significant van de overgenomen bioscopen Alhambra en Cinema Palace. Er is in Enschede één aanwijzing gevonden voor mogelijk verzet tegen de duidelijk herkenbare Duitse propagandafilm HEIMKEHR. Of er echt sprake was van verzet blijft in het midden, wel wordt duidelijk dat de duidelijk aanwezige propaganda een negatieve reactie van het Enschedese filmpubliek uitlokte.Door het in kaart brengen van het gekeurde filmaanbod is zichtbaar geworden dat het Nederlandse filmmarktaanbod tijdens WOII in grote mate werd beperkt, waardoor grotendeels Duitse films beschikbaar waren en een aantal Italiaanse en Nederlandse films. Ondanks deze beperkte keuzeruimte, wordt duidelijk dat de Enschedese bioscopen in de verschillende onderzoeksperioden er toch in slaagden een onderscheidend filmprogramma aan te bieden. Terugblikkend op de onderzoeksresultaten kan geconcludeerd worden dat hoewel er diverse vormen van verzet tegen de Duitsers waren in Enschede tegen de Duitsers, dit vrijwel niet terug is te zien in het bioscoopwezen: ook in perioden met Duitse maatregelen en beperkingen bleef het bioscoopbedrijf in Enschede functioneren.