Arm zijn, arm blijven : Armenzorg in Tilburg, 1750 - 1850

Abstract

In mijn paper behandel ik de relatie tussen enerzijds de armen en de armenzorg in Tilburg in de periode van 1750 tot 1850 en anderzijds de ontwikkeling van het dorp Tilburg naar de wolstad van Nederland, die in ongeveer dezelfde periode heeft plaatsgevonden. Bepalend voor de industriële ontwikkeling van Tilburg was de handel met Holland en dan vooral met Amsterdam. Met steun van Amsterdam wist Tilburg in 1687 haar “Concessie van Tilburg” te krijgen. De “witte” lakens mochten nu vrij van ‘convoyen en licenten’ verhandeld worden. De “Concessie” samen met de lage lonen zorgden er in de achttiende eeuw voor dat Tilburg de wolstad van oudsher: Leiden, kon overvleugelen. Deze ontwikkeling had ook maatschappelijk gevolgen. Er vond een verschuiving plaats van huisnijverheid naar plattelandsnijverheid. Voor dit proces heeft Franklin Mendel de term proto-industrialisatie geïntroduceerd. Binnen de agrarische gemeenschappen zien we een omslag van commerciële landbouw naar substitentie-landbouw. De mechanisering en de invoering van de stoommachine leidde tot een concentratie van de textielarbeid in fabriekshuizen en versterkte daardoor deze omslag. Deze veranderingen leidden tot een verdere proletarisering van de arbeid. Bij de armen en armenzorg wordt eerst gekeken naar de rol van de overheid en haar pogingen om grip op de armenzorg te krijgen, en vervolgens naar de armenzorg zelf. In het rooms-katholieke Staats-Brabant kon de door Staten-Generaal opgelegde gereformeerde religie binnen de armenzorg uiteindelijk geen dominante rol spelen. Na de turbulente tijd van de Bataafse Republiek en de Franse bezetting werd in 1818 de Armenwet aangenomen. Dit bracht weinig veranderingen in de positie van de armbesturen in Nederland, zij wilden zelfstandig blijven. Tilburg was hier geen uitzondering op. Aan de hand van de armenrekeningen over bovengenoemde periode wordt inzicht gegeven in de verschillende inkomstenbronnen van de armenzorg en op welke manier het armbestuur van Tilburg deze gelden weer verdeelden. De maatschappelijke en politieke veranderingen, die zich in deze periode hebben voorgedaan, zien we terug in grote verschuivingen van zowel de inkomsten- als wel de uitgavenkant van de armenzorg. Wat betreft de overheidsinvloed zijn de veranderingen beperkt gebleven.