Elite in tijden van demokratie - over de functie van een demokratische elite in het bestrijden van de uitwassen die de demokratie eigen is

Abstract

In een moderne, egalitaire samenleving zijn wij allen gelijk, of dat willen wij zo geloven. Hoe rijmt zich dat met een idee van elite, van een kleine groep mensen die in een bepaald opzicht superieur zijn? Heeft zij een nut, een functie? En zo ja, hoe zorgen we ervoor dat deze zo goed mogelijk wordt uitgevoerd? Aan de hand van het denken van Tocqueville laat ik zien dat een demokratie een sociale toestand van een volk is dat gekenmerkt wordt door een grote mate van gelijkheid. In de eerste plaats op politiek en juridisch vlak, maar die strekt zich weldra uit tot andere aspecten. Ik laat zien dat het in de aard van de demokratie ligt om enkele gebreken te vertonen: de almacht van de meerderheid en de wispelturigheid van de publieke opinie. Deze tendensen zouden getemperd kunnen worden door een elite. Deze moet dan wel over bepaalde eigenschappen beschikken als deugdzaamheid en verstandigheid en gericht zijn op het algemeen belang en de lange termijn. Vervolgens kom ik aan de hand van historische voorbeelden tot een definitie van elite: een minderheid binnen een groter verband, dat in politiek-bestuurlijk, sociaal-economisch of sociaal-cultureel opzicht superieur is. Een belangrijk aspect is de wijze waarop de elite zichzelf manifes- teert en wordt geaccepteerd door de samenleving als geheel. Aan de hand van haar historische positie en ontwikkeling laat ik zien dat wat we elite noemen in toenemende mate een meritokratische grondslag kreeg en de geestelijke component in toenemende mate belangrijk werd. Kort beschrijf ik de Nederlandse elites en ga in op enkele ontwikkelingen zoals die zich vanaf de Verzuiling hebben voorgedaan: de studentenprotesten, de zwevende kiezer en de kritiek op de positie van de elite op dit moment. Aansluitend beschouw ik de universiteit als opleidingsplaats voor de toekomstige elite. De plaats die fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en de antieke letteren innemen in een demokratie. Ik laat zien hoe zowel Humboldts “Bildungs”-concept als de idee van de Grote Traditie kunnen bijdragen aan het zo breed mogelijk vormen van de elite en wat voor soort universiteit we daarvoor nodig hebben. Aan de hand hiervan betoog ik dat een demokratische samenleving een elite nodig heeft, met de juiste houding en eigenschappen om de gebreken van de demokratie te ondervangen. Een elite is nodig om de demokratie te redden van zichzelf en haar te begrenzen. Dat is haar taak. Tot slot zal ik uiteen zetten welke rol ik denk dat de elite kan spelen in het revitaliseren van de ‘civil society’ en zal ik nogmaals ingaan op de vraag of de hedendaagse elite deze taak goed vervult.