Parsifal en de Apocalyps van het universalisme

Abstract

Wagner kan met recht de componist van filosofen worden genoemd. In de cultuurkritiek van onder andere Friedrich Nietzsche, Oswald Spengler, Theodor Adorno, Philippe Lacoue-Labarthe, Roger Scruton, Slavoj Žižek en Alain Badiou speelt Wagner een significante en bovenal ambivalente rol. In de ogen van Nietzsche was de componist van Parsifal een ‘vertwijfelde decadent’, volgens Spengler was Tristan und Isolde de ‘grote sluitsteen’ van de Europese hoogcultuur, en Adorno beschouwde Wagner als de voorbode van de nationaalsocialistische dictatuur en de hedendaagse massacultuur. Maar tegenwoordig lijkt er een positiever beeld van Wagner te zijn ontstaan en wordt de kunstenaar niet als sluiter van oude tradities maar als opener van een toekomstige hoogcultuur herkend. Zo meent Scruton dat de wagneriaanse mythe de impuls voor een unieke vorm van religiositeit in seculiere tijden kan betekenen en Alain Badiou is van mening dat Wagner de mogelijkheid biedt tot de uitvinding van nieuwe hoge kunst.

In veel sociaal-culturele beschouwingen binnen uiteenlopende ideologische richtingen, variërend van neomarxistisch/links-progressief tot rechts-conservatief, duikt het fenomeen Wagner op. Beroemd en berucht is de toe-eigening van Wagner door Adolf Hitler. Dikwijls wordt Wagner ofwel beschouwd als een symptoom van cultureel verval, ofwel gezien als een heilzaam middel voor culturele regeneratie. Ondergang of verlossing. Wagner laveert tussen ideologische uitersten. De componist fungeert als spil in een discours van tegenstellingen. In deze scriptie probeer ik deze ideologische verschillen via Wagner te neutraliseren om inzicht te verwerven in de problematische staat van de hedendaagse westerse cultuur.

In mijn analyse van de staat sluit ik mij in de eerste instantie aan bij het antikapitalistische denken van onder meer György Lukács, Walter Benjamin, Theodor Adorno en Alain Badiou om vervolgens aansluiting te zoeken bij zowel de filosofie van het Duitse idealisme van Schiller, Schleiermacher, Kant en Hegel als het postmetafysische denken van Martin Heidegger en Jacques Derrida. In mijn interdisciplinaire analyse bekleedt Wagner een spilfunctie die ertoe dient de uiteenlopende cultuurkritieken met elkaar te verenigen in een totaalkritiek die zich laat omschrijven als de theorie van de Apocalyps van het universalisme. In deze kritiek wordt een portret van het Westen als kunstwerk gegeven, waarbij openheid en differentiatie de onbetwiste uitgangspunten zijn. Het is om die reden dat ik Parsifal als het ultieme kunstwerk van het Westen beschouw. Maar de culturele nivellering die door de vier ruiters van de Apocalyps van het universalisme (de secularisering, het antihistoricisme, het populisme en het utilitarisme) is bewerkstelligd, heeft de artistieke essentie van het Westen aangetast. Het Avondland is in de twintigste eeuw getransformeerd tot een gesloten systeem dat in zijn streven naar totale integratie een sciëntismeparadigma cultiveert in congruentie met een cultureel schijnpluralisme. Om de teloorgegane artistieke inborst van het Westen te hervinden, zal een heroriëntering op het christendom noodzakelijk zijn. Wagners relevantie in de eenentwintigste eeuw is gelegen in de vaststelling dat hij over intrinsieke eigenschappen beschikt waarmee de kloof tussen secularisme en religiositeit, de spanning tussen het empirische determinisme en het poëtische obscurantisme, en het verschil tussen tegengestelde identiteiten opgeheven kunnen worden. Wagner biedt de mogelijkheid tot de ontwikkeling van een nieuw idee van universaliteit waarbij particulariteiten kunnen worden benadrukt en verschillen tegelijkertijd kunnen worden doorkruist. Bij deze innovatieve onderneming worden ethische overwegingen in conjunctie met esthetische vraagstukken behandeld, waarmee geanticipeerd wordt op huidige sociaal-politieke veranderingen op mondiaal niveau waarbij de westerse hegemonie ten einde loopt en het Westen zijn identiteit in heroverweging moet nemen, een nieuwe rol en positie op het wereldtoneel zal moeten gaan innemen.